اعتراف به وعده‌های بزرگ انجام‌نشده
از چالش در پرتاب و بهره‌برداری تا همکاری‌های بین‌المللی
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی مردادماه ۱۳۹۶ یک گزارش در مورد عملکرد سازمان فضایی ایران منتشر کرد که در آن به نکات جالبی اشاره شده است.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی مردادماه ۱۳۹۶ یک گزارش در مورد عملکرد سازمان فضایی ایران منتشر کرد که در آن به نکات جالبی اشاره شده است. در این گزارش آمده است: «سازمان فضایی ایران به عنوان بازوی اجرائی شورای‌عالی فضایی، وظیفه مدیریت و اجرای مأموریت‌ها، برنامه‌ها و مصوبات این شورا را با استفاده حداکثری از توان کلیه دستگاه‌ها، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، مؤسسات و مراکز دانش‌بنیان و متخصصان برعهده دارد. این سازمان در آغاز دولت یازدهم [دولت روحانی] دچار تحولات سازمانی شد و با تصویب شورای‌عالی اداری از نهاد ریاست‌جمهوری منتزع و به ذیل وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بازگشت. یکی از مهم‌ترین پیامدهای این تغییرات تجزیه و کوچک‌شدن سازمان فضایی بود که راهبردهای این سازمان را متأثر از نقشه راه و مأموریت وزارتخانه ارتباطات و فناوری ارتباطات می‌کرد».
واضح است که گزارش این مرکز برای نقد عملکرد دولت یازدهم و به‌ویژه وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات تهیه و منتشر شده بود. اما در آن به‌طور کلی عملکرد سازمان فضایی ارزیابی شده است، آن‌هم درحالی‌که مرکز پژوهش‌های مجلس این‌گونه اعتراف کرده است: «با عنایت به احکام مندرج در ماده (۱۱) قانون برنامه پنجم توسعه مشاهده می‌شود که اقدامات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در راستای اجرای احکام بند «الف» این ماده درخصوص بسترسازی و انجام حمایت‌های لازم به‌منظور ایجاد و توسعه زیرساخت‌ها و صنایع مرتبط با طراحی، ساخت، آزمایش، پرتاب و بهره‌برداری از سامانه‌های فضایی ماهواره، ماهواره‌بر و ایستگاه‌های زمینی نسبتا تحقق یافته است؛ در حوزه‌های طراحی، ساخت، آزمایش سامانه‌های فضایی، ماهواره و ماهواره‌بر احکام محقق شده است، اما در حوزه‌های پرتاب و بهره‌برداری موفقیت چندانی حاصل نشده است. همچنین در راستای اجرای احکام بند «ب» درخصوص حفظ و نگهداری از موقعیت‌های مداری متعلق به جمهوری اسلامی ایران و پیش‌بینی تمهیدات لازم برای ایجاد زیرساخت‌ها و اجرای پروژه‌های ماهواره‌های ملی در راستای حفظ نقاط یادشده، با توجه به عدم ارسال ماهواره ملی به فضا و/یا اجاره ماهواره مستعمل و پایان مهلت ایران در اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU) تا سال ۱۳۹۷ می‌توان گفت که این حکم محقق نشده است».
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به‌طور خلاصه به این نکات انتقاد و اعتراف کرده است: ۱- بازگشت سازمان فضایی به ذیل وزارت ارتباطات و کوچک‌ترشدن آن، ۲- ضعف و عدم تحقق اهداف در حوزه‌های پرتاب و بهره‌برداری، ۳- عدم موفقیت درخصوص حفظ و نگهداری نقاط مداری (از مهم‌ترین دارایی‌های فضایی کشور)، ۴- عدم امکان استفاده از ظرفیت‌های همکاری بین‌المللی فضایی (آن‌هم در روزهایی که برجام امضا شده بود) و ۵- کندی روند توسعه بخش فضایی کشور.
در چنین شرایطی و بعد از پنج سال از گذشت این گزارش و با تغییر دولت، حسن سالاریه رئیس فعلی سازمان فضایی ایران در گفت‌وگو با فارس گفته است: «سازمان فضایی براساس برنامه ۱۰ساله فضایی کشور، برای فراهم‌کردن زیرساخت اینترنت ماهوارهای، ساخت منظومه ماهوارهای اینترنت را در دستور کار دارد. در این برنامه ۱۰ساله فضایی مسیر کاملا مشخصی درباره منظومه ماهواره‌های اینترنت دیده شده است. این برنامه در حال حاضر در فاز امکان‌سنجی است و ان‌شاءالله پس از تکمیل این فاز، ماهواره‌های منظومه حداقلی (narrow band) یا به اصطلاح IOT (اینترنت اشیا) داریم و پس از آن به سراغ broadband و اینترنت می‌رویم».
اکنون باید از رئیس سازمان فضایی پرسید کدام‌یک از ضعف‌های مطرح‌شده در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس اکنون برطرف شده است که این‌قدر با اطمینان از برنامه ۱۰ساله آتی سخن می‌گویند. البته حسن سالاریه، معاون وزیر ارتباطات و رئیس سازمان فضایی کشور در گفت‌وگو با رسانه‌ها بارها از تغییر برنامه‌های فضایی و رویکردها در این زمینه گفته است. او مردادماه ۱۴۰۱ در گفت‌وگوی خود با یکی از رسانه‌ها (راه پرداخت) بارها تأکید کرده است که در وزارت ارتباطات دولت سیزدهم تمام تلاش در قدم اول، اجرای قراردادهای گذشته و پروژه‌های نیمه‌تمام است. به گفته او قرار است تا پایان سال ۱۴۰۱، تقریبا هفت ماهواره که از دولت‌های گذشته ساخت و پرتاب آنها به فضا در دستور کار بوده، نهایی شده و در صف پرتاب قرار گیرد.
سالاریه درباره عقب‌افتادگی پروژه‌ها و برنامه‌های پیشین فضایی در گفت‌وگو با پایگاه خبری راه پرداخت می‌گوید: «برخی از این پروژه‌ها به خاطر اینکه تزریق مالی به آنها با کندی انجام شده بود طبق برنامه‌ریزی پیاده‌سازی نشده بودند. از طرفی در کنار مشکلات مالی، پروژه‌ها با مشکلات فنی هم روبه‌رو شده بودند که باعث شده بود کار متوقف بماند. ما جلسه‌های متعددی برای کنترل پروژه در راستای فعال‌کردن پروژه‌های گذشته برگزار کردیم. پروژه‌های ساخت ماهواره گوناگونی داشتیم که چند سال پیش کار ساخت آنها شروع شده بود، اما تکمیل نشده بود. پروژه‌هایی که نامش اغلب به گوش دوستان آشناست. این پروژه‌ها مربوط به ماهواره‌های تصویربرداری و مخابراتی مانند ناهید ۱ و ۲، پارس یک نمونه دوم، پروژه طلوع ۳ (با همکاری مجموعه صایران) و دیگر پروژه‌ها می‌شود. در واقع هم لازم بود جلسه‌هایی فنی برگزار شود تا دلیل عقب‌افتادگی آن بررسی شود و هم اگر در تزریق مالی این پروژه‌ها به مشکل برخورد کرده‌اند مشخص و برطرف شود. این موارد که به آن اشاره کردم جزء تکالیف اصلی بود که شورای عالی فضا برای سازمان فضایی کشور مشخص کرد. در کنار این موارد، موضوع دیگری که به صورت جدی پیگیری شد، تشکیل کارگروه‌های تخصصی حوزه فضا در ذیل شورای عالی فضایی بود».
حسن سالاریه درباره برنامه‌های فضایی گذشته می‌گوید: «یک برنامه جاری یعنی از سال ۹۴ تا ۱۴۰۴ داشتیم. این برنامه مدتی بود که اجرایش با تأخیر و مشکلاتی همراه شده بود. با توجه به این قضیه لازم بود که برنامه یک نسخه بازنگری‌شده داشته باشد. بنابراین ما از اوایل بهمن‌ماه بازنگری در این برنامه را آغاز کردیم. ابتدا بررسی شد که از برنامه پیشین در چه مرحله‌ای قرار داریم و چقدر عقب‌افتادگی داریم و نقاط ضعف و چالش‌ها مشخص شد. در نهایت از طریق همین کارگروه‌ها که به آن اشاره کردم، نسخه اصلاحی برنامه ۱۰ساله فضایی کشور تبیین شد. عقب‌افتادگی برنامه قبلی چند دلیل جدی و اصلی دارد. شاید یکی از این دلایل پیگیری‌نشدن برنامه قبلی بوده است. اینکه می‌گوییم برنامه فضایی پیشین اجرا نشد، قطعا در کنار اینکه جلسه‌های شورای‌عالی فضایی برگزار نشد و در این زمینه بازخوردی به دستگاه‌های مختلف داده نشد یک دلیل بزرگ بوده است، اما دو دلیل اصلی دیگر در این زمینه مشکلات فنی و بودجه‌ای بوده است. مشکلات فنی را نباید اصلا نادیده گرفت. به دلیل شرایط سخت تحریمی که داریم نمی‌توانیم از خیلی از مشاوره‌ها و تجربه‌ها و زیرساخت‌های بین‌المللی استفاده کنیم. از طرفی عدم هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف هم از دیگر مشکلات در این زمینه بود. اجرای برنامه فضایی در ایران بسیار گسترده و پراکنده است. کشور ما کشوری است که به لحاظ سیاست‌گذاری در حوزه فضایی معمولا یک مرجع واحد برای تصمیم‌گیری دارد، اما در بخش اجرا با تکثر مواجه هستیم. یعنی در این زمینه تکالیفی به سازمان فضایی داده می‌شود. در کنار ما نیروی هوا و فضای سپاه و وزارت دفاع هم تکالیفی دارند. بنابراین در این شرایط یک نهاد بالادستی مانند شورای‌عالی فضا که بتواند هماهنگی بین این ارکان ایجاد کند نقش اساسی دارد. با فعال‌شدن این نهاد ناظر لازم بود برنامه فضایی کشور بازنگری شود».
رئیس سازمان فضایی همچنین پذیرفته است: «برخی از پروژه‌های فضایی ما با تأخیر همراه هستند. از سال‌های قبل قرار بوده که ساخت تعدادی از ماهواره‌ها به پایان برسد، ولی به دلایلی که اشاره کردم مانند مشکلات فنی و مالی به پایان نرسیده‌اند. در قدم اول هدف ما این است که ماهواره‌هایی را که قرار به ساخت آن بوده، به اتمام برسانیم. تا پایان سال ۱۴۰۱ ماهواره‌های سنجشی پارس ۱ نمونه اول، ناهید ۱ و ۲، ظفر، یک ماهواره مخابراتی، بلوک انتقال مداری، ماهواره‌های نانو، چند ریزماهواره در صف انتظار و آماده پرتاب هستند. درمورد پرتاب این ماهواره‌ها هم مسئول، وزارت دفاع است و آنها باید در این زمینه پاسخ‌گو باشند. حوزه ساخت ماهواره و بهره‌برداری از آن تنها بر عهده سازمان فضایی و مجموعه‌هایی است که با سازمان فضایی همکاری می‌کنند؛ مانند پژوهشگاه فضایی، شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها».
این بخش از صحبت‌های حسن سالاریه نیز جالب است: «در برنامه 10ساله فضایی در کنار سرفصل‌هایی برای توسعه زیرساخت‌ها و ساخت ماهواره، چند سرفصل مهم و جدی دیگر هم داریم که آن‌هم مربوط به اکتشافات فضایی می‌شود. اکتشافات فضایی هم خود شامل چند زیرمجموعه می‌شود، یکی از این زیرمجموعه‌ها زیست فضایی است. زیست فضا نه از این حیث که اعزام انسان به فضا داشته باشیم؛ چراکه خیلی از مفاهیم و ابزارها و سیاست‌ها در این زمینه حتی در دنیا تغییر کرده است. هرچند برخی از شرکت‌های خارجی به صورت جدی اعزام توریست به فضا را پیگیری می‌کنند. با این حال ما در این زمینه اولویت‌بندی خاص خودمان را داریم. در حوزه زیست فضا برنامه مشخص و دقیقی داریم که براساس این برنامه گام به گام حرکت می‌کنیم. اگر شرایط به لحاظ مالی و فنی در این بخش خوب پیش برود، به بحث اعزام انسان به فضا هم فکر می‌کنیم. الان چیزی که در برنامه داریم بحث زیست فضایی و کپسول زیستی است، اینکه بتوانیم شرایط و فضایی برای آزمایشگاه‌های فضایی داشته باشیم که مطالعات زیست فضا در آن قابل انجام باشد. در بخش کپسول زیستی هم یک پروژه فعال داریم و جزئی از برنامه‌هایی بود که باید به آن می‌رسیدیم که البته به همان دلایل فنی و مالی، کمی در این بخش هم عقب‌افتادگی داریم. هرچند مسائل فنی در این زمینه در حال حل‌شدن است و پس از حل‌شدن مشکل این آمادگی را داریم که در اولین زمان ممکن پرتاب را انجام دهیم».
رئیس سازمان فضایی درباره پوشش کاربران در پروژه اینترنت ماهوارهای وعده‌شده هم این‌چنین گفته است: «پوشش تمام کاربران در ایران به کمک اینترنت ماهوارهای کاملا بومی با سرعت دسترسی قابل قیاس با فیبر که طبیعتا نیاز به منظومه‌ای با تعداد زیاد ماهواره در ارتفاع پایین است، در کوتاه‌مدت ممکن نیست. حتما نیاز به مشارکت بین‌المللی دارد».
