زلزله پیام‌رسان‌ها

در تاریخ ۲۱ آبان ۱۳۹۶ ساعت ۲۱:۴۸ به وقت محلی زلزله‌ای به بزرگای ۷.۳ ازگله در نزدیکی سرپل ذهاب استان کرمانشاه را لرزاند. وقوع زمین‌لرزه‌ای کوچک (پیش‌لرزه) 40 دقیقه قبل از رخداد لرزه اصلی، و وقوع زمین‌لرزه قبل از زمانی که اکثر مردم به خواب شبانه بپردازند، کمک کرد تا تلفات محدودتر از آن باشد که برای زلزله‌ای با بزرگای بیش از 7 مورد انتظار است. 640 نفر کشته و بیش از 10 هزار نفر زخمی شدند. مرور این رویداد ناگوار فرصتی مجدد فراهم می‌کند تا برنامه‌ریزی برای پیشگیری، آمادگی، واکنش‌ و بازسازی را براساس مورد زمین‌لرزه ازگله سرپل ذهاب مرور کنیم. 

از شمال ناحیه زلزله‌زده، از جوانرود به سمت پهنه کانونی زلزله در شهرک ازگله و سپس از روستای امام عباس و روستای کوئیک و در نهایت شهر سرپل ذهاب ساختمان‌هایی که حداقل‌های مهندسی را رعایت کرده بودند، سالم ماندند یا آسیب کمی دیدند. متأسفانه کیفیت بد مسکن مهر که یک بلوک آن به‌طورکامل در اسلام‌آباد غرب فروریخت و بیش از 60 نفر در آن کشته شدند، مجددا خود را نشان داد. در سرپل ذهاب علاوه بر کیفیت بد ساخت، گسترش تخریب به محل ساختمان‌ها مربوط بود که در محله فولادی روی زمین‌های کشاورزی با خاک نرم در کنار رود ذهاب ساخته شده بودند. ساختمان‌های روستایی ضعیف و فرسوده، در کنار اثر خاک نرم و پدیده جهت‌پذیری گسل نیز برای مشاهده بیشترین خرابی شدید در نزدیکی پهنه گسله نیز مهم بود. خرابی‌های نسبتا گسترده‌تر، به‌ویژه در روستاهای امام عباس کوئیک در شمال سرپل ذهاب به اثر پستی-بلندی (توپوگرافی) مربوط بود. زمین‌لغزش مله‌کبود در پنج‌ کیلومتری شمال سرپل ذهاب رخ داده که در حدود پنج کیلومتر پهنا و حدود دو کیلومتر طول واریزه و مواد دامنه‌ای جابه‌جا شده است. روستای مله‌کبود درست در پای پنجه این لغزش قرار گرفته بود که آسیب جدی ندید و با وجود اصرار بعضی از کارشناسان بر جابه‌جایی مردم این روستا به دلیل وقوع زمین‌لغزش، نظر کارشناسی نگارنده آن بود که با شدت عدم تمرکز زیاد جمعیت، برای همین جمعیت موجود، نیازی به جابه‌جایی جمعیت نیست. خوشبختانه همین توصیه رعایت شد و به بهانه زمین‌لغزش، گروه بیشتری از مردم از روستاهای خود آواره نشدند.

در این زلزله مجددا مردم برای کمک‌رسانی به منطقه آسیب‌دیده شتافتند و البته توزیع نامتوازن کمک‌ها موجب شد در بازدید چهار ماه بعد نگارنده از پهنه رومرکزی مشاهده شد که از منابع گردش اقتصادی در سرپل ذهاب و شهرهای غرب استان کرمانشاه، خرید و فروش بسیاری از این اقلام امدادی بود که در ماه‌های اول بعد از سانحه به آن سرازیر شده بود! دپوی آوار ناشی از آواربرداری و سوزاندن زباله‌ها یا دپوی آنها در کنار محل‌های اسکان اضطراری و مجاورت شهرها و روستاها از آسیب‌های همچنان برقرار محیط‌زیستی در منطقه رومرکزی بود.

زلزله ازگله 1396 از اولین زمین‌لرزه‌هایی بود که فناوری‌های رایانه‌ای مانند سرویس پیام‌رسانی تلگرام در برقراری ارتباط مجازی در آن بسیار سودمند بود. ضمنا این زلزله اولین زلزله مهم در ایران بود که اینستاگرام در انتشار اخبار مهم آن از سوی شهروندان نقشی اثرگذار بازی کرد. پیام‌رسان واتس‌اپ نیز ابزار مهمی بود که در این زلزله بیشتر از سوی سازمان‌ها و نهادهای کمک‌رسانی و امدادی مورد استفاده قرار گرفت. این نوع ارتباطات به جذب کمک برای قربانیان این فاجعه کمک کرد. رسانه‌های اجتماعی نه‌تنها کمک فوری به هزاران نفر پس از زلزله را تسهیل کردند، بلکه به قربانیان، دوستان و خانواده‌ها این امکان را دادند تا اطلاعات ارزشمند و به‌موقع را به اشتراک بگذارند. این کمک بزرگی در تلاش‌های امداد و نجات برای آسیب‌دیدگان این رویداد بود. ضمنا این رسانه‌ها فرصت نقد برخط از عملکردها را نیز فراهم کردند.

مایه تأسف است که آنچه باید از فاجعه زلزله 1382 بم آموخته می‌شد تا زلزله 1396 ازگله سرپل ذهاب کرمانشاه محقق نشد. بسیاری از سازمان‌های دولتی به خوبی هماهنگ و چابک نبودند و فناوری فعلی و اطلاعات به‌روز درباره منطقه‌ای که نیاز به تلاش‌های امدادی داشت، نداشتند. در این زلزله مشاهیری مانند دکتر صادق زیباکلام به کمک مردم زلزله‌زده شتافتند و روستایی نمونه را با کمک‌های مردمی بر پایه فناوری‌های نوین و لحاظ‌کردن معیارهای توسعه پایدار با کمک متخصصان محلی به نام «دهکده امید» بازسازی کردند. قهرمان ملی، آقای علی دایی نیز در این زلزله به گردآوری کمک برای آسیب‌دیده‌ها پرداخت. یادمان نرود که خسارت قابل توجهی به بیمارستان‌های تازه‌ساز اسلام‌آباد و سر پل ذهاب وارد شد و البته بیمارستان صحرایی ارتش در بامداد روز بعد از زلزله (5 صبح 22 آبان 1396) در سرپل ذهاب برپا شد و مرکز درمان مجروحان زلزله شد. سازماندهی ارتش، سپاه و نیروی انتظامی از روز دوم بعد از سانحه در پهنه زلزله‌زده خوب بود و با توجه به اینکه این منطقه ناحیه‌ای مرزی است؛ سرعت در سازمان‌دهی امنیتی منطقه زلزله‌زده قابل ستایش بود.

برای کسانی که از زلزله‌ بزرگی مانند زلزله 1396 آسیب دیدند، داشتن اطلاعات فوری و دقیق درباره مکان سرپناه و محل دریافت خدمات پزشکی و اجتماعی، غذا و آب سالم و سایر موارد ضروری بسیار مهم است. یک وبگاه اطلاعات اضطراری می‌تواند ساکنان را درباره میزان آسیب در منطقه خود، بسته‌شدن جاده‌ها، پمپ‌بنزین‌های باز، مراکز توزیع لوازم ضروری و همچنین سایت‌های درمانی و سرپناهی مطلع کند. ترکیب نرم‌افزارها و نقشه‌های منبع باز و مناسب و همچنین اشتراک‌گذاری امن داده‌ها و ابزارها و برنامه‌های الکترونیکی رایگان، قابلیت‌هایی سریع و مقرون به صرفه در مواقع بحران هستند. از مشکلات روزهای بعد از زلزله، ترافیک سنگین در جاده‌های محدوده زلزله‌زده بود، به نحوی که ساعت‌ها وقت نیروهای عملیاتی در این راهبندان‌ها تلف می‌شد. پایگاه‌های داده الکترونیکی قابل اعتماد و دقیق اموال و سازه‌ها امکان بازیابی سریع اطلاعات، تعمیر و بازسازی را فراهم می‌کند. چنین سامانه‌هایی می‌توانند به داوطلبان در مکان‌یابی و کمک به قربانیان بلافاصله پس از یک رویداد فاجعه‌بار کمک کنند. همچنین با نظارت و هماهنگی فعالیت‌ها برای جلوگیری از ضایعات و تراکم ترافیک، تلاش‌های بازیابی طولانی‌مدت را تسهیل کنند.