سرنوشت باغ گیاه‌شناسی در دست کیست؟
آنچه در این یادداشت می‌خوانید، رؤیا یا آرزوی کسانی است که تهران را آباد می‌خواهند؛ رؤیای نجات باغ گیاه‌شناسی تهران مهم‌ترین گنجینه باقی‌مانده تنوع زیستی شهر تهران از ویرانی.
آنچه در این یادداشت می‌خوانید، رؤیا یا آرزوی کسانی است که تهران را آباد می‌خواهند؛ رؤیای نجات باغ گیاه‌شناسی تهران مهم‌ترین گنجینه باقی‌مانده تنوع زیستی شهر تهران از ویرانی.
در باب اهمیت این باغ، دکتر حسین آخانی، استاد گیاه‌شناسی دانشگاه تهران، می‌گوید «طبق آمار جهانی، سهم ایران از سه‌هزار‌و 664 باغ گیاه‌شناسی، فقط چهار باغ است. مهم‌ترین آنها هم باغی است که اسکندر فیروز 54 سال پیش در غرب تهران و خارج از محدوده شهر احداث کرد» تا از گزند و آسیب مجاورت با ساخت‌وسازها و آلودگی‌های شهری در امان باشد. هرچند هم‌اکنون این مهم‌ترین باغ گیاه‌شناسی ایران با چهار هزار گونه گیاهی، ازجمله بخش زیادی از گیاهان بومی منحصربه‌فرد ایران‌زمین، به ناچار در مجاورت بافت‌های شهری منطقه ۲۲ تهران واقع شده است. اما فاجعه بزرگ پروژه ساخت 22 برج 38 طبقه (یا به قولی 27 طبقه) در شمال آن است که باغ را تهدید به نابودی می‌کند. درست خواندید؛ ۲۲ برج ۳۸ یا ۲۷ زیاد فرق نمی‌کند!
چگونه شهرداری تهران چنین مجوزی را صادر کرده است؟ مجوزی که به صورت دستی صادر شده و خلاف قانون و شهرسازی است. هنوز بعد از یک سال پیگیری کسی به این پرسش روشن و ساده جواب نداده است. سال گدشته که خبر این ساخت‌وساز ویرانگر آن‌هم در بالادست باغ همه‌جا پیچید، محمد درویش، فعال محیط زیست گفت: «در تهرانی که هم‌اکنون هم آب ندارد و با دزدیدن آب کرج، طالقان، لار و آمل دارد زندگی می‌کند، چگونه می‌خواهید ۲۲ برج ۲۷ طبقه جدید بسازید؟». واقعیت این‌ست که هم‌اکنون صدها برج در منطقه 22 قد علم کرده‌اند، درحالی‌که بنا بر توصیه طراحان طرح جامع تهران بنا بود هیچ بار مسکونی‌ای به این منطقه افزوده نشود و زمین‌های نسبتا بکر آن به کاربری‌های شهری و فراشهری و بین‌المللی برای حوزه‌های تفریحی و ورزشی مشابه مجموعه استادیوم آزادی و نیز تجاری و خدماتی اختصاص یابد. علاوه بر این به گفته دکتر محمد متینی‌زاده، محدوده باغ ثبت ملی است و حریم 500متری دارد. این باغ پهنه محیط‌زیستی است و نباید در حریمش برج‌سازی صورت گیرد! دکتر برقعی، استاد دانشگاه شریف و عضو سابق ستاد محیط زیست شهرداری که این مسئله را با شکیبایی دنبال کرده است و از نفوذ فاضلاب به زیرزمین‌های برج‌های منطقه 22 خبر دارد، معتقد است که بهتر است تا تعیین تکلیف و اجرای یک شبکه فاضلاب درست و استاندارد، از ساخت‌وساز در آن محدوده کلا خودداری شود. هم‌زمان عده‌ای از شهرسازان حرفه‌ای و گران‌قدرمان، ازجمله بهرام فریورصدری، گیتی اعتماد، احمد سعیدنیا و سهراب مشهودی که سال‌ها نمایندگان ما در تشکل‌های حرفه‌ای‌مان بوده‌اند، برای رسانیدن صدای باغ به گوش مسئولان دولت، شهرداری و شورا دست به کار شدند و برای نجات باغ گیاه‌شناسی تهران، فورا نامه نوشتند و خواسته‌های مردم تهران و گروه‌های متخصص و دلسوز را برای توقف کار مطرح کردند! 200 نفر از اعضای هیئت‌علمی 56 دانشگاه ایران نیز در نامه‌ای به رئیس‌جمهور خواستار متوقف‌شدن پروژه بلندمرتبه‌سازی اطراف باغ گیاه‌شناسی ملی ایران شدند. نامه ایشان علاوه بر رئیس‌جمهور برای رئیس قوه قضائیه کشور، رئیس سازمان بازرسی کل کشور، وزیر کشور، وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، رئیس شورای شهر تهران و شهردار تهران نیز ارسال شد که بعد از پیگیری بسیار، نمایندگانی از وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور و رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران و شهردار منطقه 22 تهران از باغ گیاه‌شناسی ملی ایران دیدار کردند و سر تکان دادند و رفتند و امروز در جواب صدها استاد دانشگاه و دلسوزان محیط زیست، لودرها و کامیون‌ها ۲۴ساعته کار می‌کنند و بعید نیست با این سرعت ویرانگرشان چند برج دیگر هم روی زمین بایری که روزی زیباترین باغ گیاه‌شناسی این کشور بوده، ساخته شود... کجا هستند ناجیان؟
اهمیت و کارکرد باغ‌های گیاه‌شناسی
باغ گیاه‌شناسی تهران یکی از تنها چهار باغ گیاه‌شناسی موجود در کشورمان است، درحالی‌که کشورهایی مانند پاکستان یا ترکیه با نصف مساحت ایران، هریک 10 باغ گیاه‌شناسی دارند و ایتالیا با 113 و آلمان با 109 باغ گیاه‌شناسی جاذب میلیون‌ها گردشگر به‌سوی خود هستند. دکتر حسین آخانی سال گذشته در گفت‌وگویی گفته بود: کارکردهای یک باغ گیاه‌شناسی بسیار زیاد است. آموزش شهروندی با رویکرد سلامت اجتماعی و توسعه پایدار، افزودن به سرانه فضای سبز در شهرها، انجام تحقیقات علمی برای فضای سبز سازگار با اقلیم هر منطقه، ارائه اطلاعات در رابطه با طبیعت به شهروندان مانند نام علمی گیاهان و رویشگاه و شرایط رویش آنها در سراسر دنیا، ایجاد محیط سالم و مناسب برای خانواده‌ها، کودکان و گردشگران، پژوهش و آموزش در زمینه گیاه‌شناسی، بوم‌شناسی، کشاورزی و آموزش حفاظت از طبیعت به دانش‌آموزان و دانشجویان، فراهم‌کردن محیط تعامل دانشگاهیان با شهروندان و ایفای نقش مستقیم علم در افزایش کیفیت زندگی شهروندان، ازجمله کارکردهای باغ‌های گیاه‌شناسی است. متأسفانه درِ باغ گیاه‌شناسی ملی ایران تا همین چند سال پیش به روی عموم بسته بود. این بدان معنی است که مردم ما گردش علمی در باغ‌های گیاه‌شناسی را در سنت خود ندارند، اگرچه این رفتار سریعا قابل شایع‌شدن است. باغ‌های گیاه‌شناسی مهم‌ترین مراکز آموزش عموم به‌ویژه کودکان هستند و در شهر 14 میلیونی ما این نوع باغ‌ها مسلما پرطرفدار خواهند بود. خطری که اجرای پروژه‌های عظیم مسکونی در اطراف باغ‌های گیاه‌شناسی در ایران می‌تواند داشته باشد، عمدتا به مسائل محیط‌زیستی مربوط می‌شود. مثلا پایین‌رفتن سطح آب زیرزمینی به دلیل برداشت آب در بالادست باغ و همین‌طور از بین رفتن امکان ذخیره‌سازی آب برای باغ در زمین‌های بالادست یا افزایش وحشتناک آلودگی‌های مختلف مثل آلودگی آب‌و‌هوا و صدا که به‌منزله سوهان روح برای موجودات باغ عمل خواهند کرد. از همه مهم‌تر، آلودگی فاضلاب شهری که در بسیاری از مناطق مسکونی شهرهای کشورمان، هنوز بزرگ‌ترین معضل و تهدید به حساب می‌آید.