سال تصمیم‌های بزرگ

شرق: با وجود آنکه هنوز هم سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تحت‌الشعاع حوادث و اعتراضات سه ماه گذشته و موضوع حقوق بشر قرار دارد و به دنبال آن مذاکرات هسته‌ای برای احیای برجام عملا به حاشیه رفته است و همچنین با اقدام شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در صدور قطع‌نامه‌ای جدید علیه ایران و پس از آن واکنش تهران برای غنی‌سازی ۶۰‌درصدی در مجتمع فردو و لاینحل‌ماندن اختلافات پادمانی تهران و آژانس، این گزاره بیش از گذشته تقویت شده است که در کوتاه‌مدت و حتی در میان‌مدت، فضا و زمینه برای ازسرگیری گفت‌وگوهای هسته‌ای به‌خصوص بین جمهوری اسلامی ایران با کشورهای اروپایی و آمریکا میسر نیست. در چنین شرایطی، هم مقامات تهران و هم قاره سبز در چند روز گذشته دوباره به مذاکرات هسته‌ای پرداخته‌اند و «احیای برجام» دوباره به ادبیات این افراد بازگشته است. در همین راستا وزیر امور خارجه ایران و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در گفت‌وگوی تلفنی آخرین وضعیت روند مذاکره احیای برجام و همکاری ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را مورد تبادل نظر قرار دادند و درباره آن مواضع خود را مطرح کردند. جوزپ بورل در این گفت‌وگوی تلفنی با اشاره به تلاش‌هایش برای بازگشت همه طرف‌ها به تعهدات توافق‌شده در وین تأکید کرد که کماکان به تلاش و ارتباطات برای رسیدن به توافق ادامه می‌دهد. پیش‌تر هم میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در مذاکرات هسته‌ای وین، در صفحه توییتر خود از دیدار علی باقری‌کنی با سرگئی ‌ریابکوف در مسکو خبر داد. آن‌طور‌که اولیانوف نوشته است: «معاونان وزیران امور خارجه روسیه و ایران، سرگئی ریابکوف و علی باقری‌کنی امروز (جمعه) در مسکو دیدار کردند تا دورنمای اجرای کامل برجام را بررسی کنند». افزون بر این گفته‌ها، رافائل گروسی هم روز جمعه با یک ادبیات مثبت تصریح کرد که روابط ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید به مسیر قبلی خود بازگردد. به گزارش رویترز، رافائل گروسی، مدیر کل در کنفرانس خبری بین‌المللی انرژی اتمی روز جمعه در اظهاراتی گفت: «ما با ایران بر سر تعهداتش به آژانس اتمی چشم در چشم نیستیم. ما باید روابط‌مان را به مسیر خود بازگردانیم». او عنوان کرد: «همچنان امیدوار هستیم که تهران توضیحاتی درباره پیدایش ذرات اورانیوم در سه سایت اعلام‌نشده ارائه دهد». البته گروسی درباره گفت‌وگو با تهران هم اذعان کرد: «به نظر می‌رسد که این گفت‌وگوها در‌حال‌حاضر شتاب لازم برای بازگشت به زندگی را نداشته باشد». مدیر کل آژانس اتمی در ادامه درباره اعلامیه ایران درخصوص غنی‌سازی ۶۰‌درصدی اورانیوم در سایت هسته‌ای فردو ابراز نگرانی کرد. او عنوان کرد: «ایران به اطلاع ما رساند که قصد سه‌برابر‌کردن غنی‌سازی ۶۰‌درصدی اورانیوم را دارد. این معمولی نیست. این مسئله با عواقبی همراه است. این به مخزنی از مواد هسته‌ای تبدیل می‌شود که نمی‌توان نادیده گرفت که ممکن است استفاده دیگری داشته باشد. ما باید به آنجا برویم و راستی‌آزمایی انجام دهیم».

ولی قبل‌تر از این موضع‌گیری آژانس و مقامات اروپایی و تهران، این روس‌ها بودند که به‌ویژه بعد از صدور قطع‌نامه شورای حکام به نحوی احیای برجام و مذاکرات هسته‌ای را به ادبیات دیپلماتیک خود بازگردانده بودند. در این زمینه معاون وزیر خارجه روسیه در سخنانی نسبت به احیای سریع توافق بر سر احیای برجام ابراز امیدورای کرد. به گزارش خبرگزاری آناتولی،‌ سرگئی ریابکوف،‌ معاون وزیر خارجه روسیه، روز سه‌شنبه هفته گذشته درباره توافق هسته‌ای ایران، به خبرنگاران گفت که به دلیل صدور قطع‌نامه به نفع غرب از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به اتهام عدم شفافیت از سوی ایران، سرنوشت توافق «به یک تار مو بند است». او در ادامه عنوان کرد که مسکو امیدوار است در صورت وجود اراده از سوی همه طرفین، توافق سریع احیا شود. پیش‌تر از ریابکوف، این نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین بود که 4 آذر/ 25 نوامبر در مصاحبه‌ای از تکمیل ماراتن مذاکرات هسته‌ای گفت. البته میخائیل اولیانوف با نابهنگام تلقی‌کردن قطع‌نامه اخیر شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی علیه ایران، بیان کرد که این اقدام «حداقل موقتا» روند مذاکرات وین را تضعیف می‌کند. به گزارش خبرگزاری ریانووستی، میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین، در بخشی از گفت‌وگو با این خبرگزاری با انتقاد از قطع‌نامه اخیر شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی علیه ایران خاطرنشان کرد: «ماه‌هاست که در مذاکرات احیای برجام در وین اتفاقی نیفتاده است و این عمدتا به خاطر انتخابات میان‌دوره‌ای آمریکاست. اولیانوف در ادامه گفت: «با توجه به اینکه انتخابات به پایان رسیده، وقت آن است که دوباره گرد هم بیاییم و ماراتن مذاکره را کامل کنیم، همه شرایط برای این کار فراهم است». او افزود: «رویکرد ایران سازنده است و مذاکره‌کنندگان غربی هم این را می‌دانند؛ اما به جای نهایی‌کردن توافق، قطع‌نامه‌ای را ارائه می‌دهند که حتما یا حداقل موقتا روند مذاکرات وین را تضعیف می‌کند». اولیانوف در همین راستا بیان کرد: «نکته‌ متناقض این است که این قطع‌نامه با حمایت چهار کشور غربی مذاکرات احیای توافق هسته‌ای انجام شد؛ از‌جمله آمریکا که در گذشته رویکرد کمی مسئولانه‌تری نسبت به اروپایی‌ها نشان داده بود». این دیپلمات روس با انتقاد از رویکرد تروئیکای اروپا در‌این‌باره گفت: «تروئیکای اروپا به دلایلی به این قطع‌نامه‌ها متکی است؛ اگرچه تجربه نشان داده که غیرسازنده هستند». البته اولیانوف 2 آذر/ 23 نوامبر در واکنش به آغاز غنی‌سازی ۶۰‌درصدی اورانیوم در سایت فردو، آن را پاسخی پیش‌بینی‌پذیر به تلاش آمریکا و تروئیکای اروپا در شورای حکام برای افزایش تنش‌ها درباره مسئله هسته‌ای ایران تلقی کرد. نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین در واکنش به بیانیه تروئیکای اروپا در پی آغاز غنی‌سازی ایران در سایت فردو در صفحه توییترش نوشت: «تروئیکای اروپا ایران را به خاطر تصمیمش برای افزایش فعالیت‌های غنی‌سازی‌اش مورد انتقاد قرار داد. آنها نقش خودشان در این تحولات را فراموش کرده‌اند». اولیانوف در ادامه نوشت: «تصمیم تهران پاسخی پیش‌بینی‌پذیر به تلاش تروئیکای اروپا و آمریکا برای افزایش تنش‌ها در هفته گذشته در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است». با این‌همه روسیه ضمن حمایت از پاسخ تهران در برابر قطع‌نامه شورای حکام خواستار حصول توافق و احیای برجام است. در همین راستا اولیانوفِ همیشه دست به توییت، پنجشنبه نیز از دیدار هیئت روس با دیپلمات‌های ایرانی و چینی در وین خبر داد. این دیپلمات در توییترش نوشت: «هیئت‌های دائمی چین، ایران و روسیه رایزنی‌های سه‌جانبه سازنده‌ای را درباره موضوعات مورد علاقه و مشترک داشتند». هرچند اولیانوف اشاره مستقیمی به برجام و مذاکرات هسته‌ای نداشت؛ اما حدسش کار چندان سختی نیست که یکی از موضوعات این نشست سه‌جانبه در وین به همین مسئله (مذاکرات هسته‌ای و احیای برجام) اختصاص داشته باشد.

در گزارش پنجشنبه گذشته روزنامه «شرق» درباره چرایی اتخاذ این ادبیات و نیم‌نگاه مسکو برای احیای برجام، تحلیلگران موضع‌گیری‌های کسانی چون اولیانوف و ریابکوف را چندان جدی ندانستند و آن را در سه سناریوی «لفاظی و بلوف دیپلماتیک روسیه»، «ریاکاری سیاسی کرملین» و «نگرانی روسیه برای رسیدن ایران به نقطه گریز هسته‌ای» به بوته تحلیل بردند. حال در ادامه باید دید که آیا برخی موضع‌گیری‌های اخیر مقامات ایرانی، اروپایی و آژانس هم مانند روس‌ها چندان جدی نیست و عملا مذاکرات احیای برجام تا اطلاع ثانوی از دستور کار سیاست خارجی طرفین خارج است یا خیر؟ این سؤالی است که مهدی مطهرنیا پاسخش را به شکل صریحی عنوان می‌کند و بر این باور است که به هیچ عنوان فضای کنونی در سیاست خارجی بعد از اعتراضات سه ماه گذشته برای ازسرگیری مذاکرات هسته‌ای و حصول توافق مهیا نیست. این تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل در گفت‌وگویی که با «شرق» دارد، می‌گوید: «وضعیت سیاست خارجی با تمرکز بر روابط ایران با اروپا و نیز ایالات متحده آمریکا اکنون به قدری بغرنج، پیچیده، حساس شده و به نقطه شبه‌بن‌بست رسیده است که فعلا مذاکرات وین برای احیای برجام در اولویت‌های چندم قرار دارد». از این رهیافت، مطهرنیا ادعاهای اخیر همه طرفین از روسیه، ایران و چین تا مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و... راجع به برجام را چندان مهم و تعیین‌کننده نمی‌داند، چراکه این پژوهشگر حوزه سیاست خارجی اذعان دارد: «اولویت سیاست خارجی ایران باید روی مسئله حقوق بشر تمرکز پیدا کند تا با رفع این چالش بتوان بستر را برای تعدیل فشارها، تنش‌ها و بحران‌ها علیه سیاست خارجی ایران فراهم آورد». موضوعی که اگر به شکل فوری تصمیمی دقیق و هوشمندانه درباره آن گرفته نشود، به باور این استاد دانشگاه می‌تواند یک بحران تمام‌عیار را برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را رقم بزند.

عدم توانایی لازم

این آینده‌پژوه در ادامه تحلیلی که برای روزنامه «شرق» دارد، روی مسئله مهم دیگر یعنی «عدم توانایی دولت سیزدهم و به ویژه تیم سیاست خارجی این دولت» دست می‌گذارد و تصریح می‌کند: «اکنون کشور با بحران‌های چندلایه در موضوعات مختلف مواجه است و مجرب‌ترین تیم سیاست خارجی هم به سختی می‌تواند از این بحران خارج شود، در این وضعیت عدم توانایی دولت و حضور افرادی چون امیرعبداللهیان و باقری‌کنی در بدنه سیاست خارجی عملا بحران را عمیق‌تر کرده است». چراکه مطهرنیا یادآور می‌شود این افراد، نه توان، نه دانش و نه پتانسیل شناخت، تبیین، توصیف وقایع و وضعیت کنونی سیاست خارجی و تجویز راه‌حلی برای تعدیل فشارها و خروج از بن‌بست را ندارند. به همین دلیل این تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل خواستار پوست‌اندازی در بدنه سیاست خارجی برای اتخاذ مسیری درست، مؤثر و نهایتا بحرانی‌ترنشدن شرایط کشور است. هرچند وی با نگاهی به اقتضائات کشور اعتراف می‌کند هیچ اتفاقی در این حوزه روی نخواهد داد و سیاست خارجی کشور در همان مسیری خواهد بود که طی یک سال و نیم گذشته رفته و ما را به اینجا کشانده است. با این آسیب‌شناسی، مهدی مطهرنیا در ادامه خوانش خود از سیاست خارجی ایران معتقد است که با نگاهی جامع و مانع باید زمینه‌های حل‌وفصل همه بسترهای تنش را به گونه‌ای فراهم آورد که در عین حفظ عزت کشور بتوان با شفافیت گسل میان تهران با جامعه بین‌الملل را ترمیم کرد. این تصمیم بزرگ اکنون باید از سوی ایران گرفته شود، یا «نه» بزرگ یا «بله» بزرگ. البته این استاد دانشگاه در آن سو به تغییر گفتمان سیاست خارجی دولت بایدن و اروپایی‌ها بعد از مرگ مهسا امینی و آغاز اعتراضات طی سه ماه اخیر در کشور هم انگشت می‌گذارد و پیرو آن بر این باور است که شرایط کنونی در «فضای ملتهبی» است که عملا تحت‌الشعاع تحولات داخلی در ایران است. آن‌گونه که این کارشناس مسائل بین‌الملل فضای ملتهب فعلی را تبیین می‌کند باید نوک پیکان دیپلماسی به سمت موضوع حقوق بشر و حل این معضل بازگردد. چون مطهرنیا حساسیت افکار عمومی جهانی نسبت به حوادث کشور را پارامتری مؤثر قلمداد می‌کند که سبب شده است حتی مقامات اروپایی‌ و آمریکا نتوانند برجام را به اولویت سیاست خارجی‌شان در روابط خود با ایران بازگردانند.

یا توجه به آنچه مطرح شد، این استاد دانشگاه نیم‌نگاهی به کلیدواژه تصمیم‌گیری دارد. چون مطهرنیا تأکید دارد: «یقینا درباره شرایطی که اکنون صحنه بین‌الملل در آن به سر می‌برد می‌توان گفت که بحران میان ایران و غرب پس از آغاز اعتراضات به سمتی پیش رفته است که باید در نهایت شاهد یک تصمیم‌گیری بود. چراکه در طول این سال‌ها این بحران‌های سیاست خارجی که پیامدها و پژواک‌های گوناگونی برای طرفین و حتی صحنه بین‌الملل داشته، اکنون به صورت یک تنش مزمن دیپلماتیک خود را نشان داده است. تنشی که اکنون به یک مسئله مهم در عرصه بین‌الملل بدل شده است». به همین واسطه مطهرنیا سال جاری و ماه‌های باقی‌مانده را «سال گرفتن یک تصمیم بزرگ» می‌داند؛ حال اینکه این تصمیم «بله بزرگ» یا «نه بزرگ» باشد باید منتظر تحولات آتی بود. البته که فعلا کشور با این شرایط توان تقبل تبعات «نه بزرگ» را ندارد. ولی نکته مهم آنجاست که این آینده‌پژوه عرصه تصمیم‌گیری سیاسی در کشور را دارای پیچیدگی خاصی می‌بیند، چون از دیدگاه او در داخل ایران «مراکز رسمی، غیررسمی و کانون‌های آشکار و پنهان تصمیم‌گیری متعددی» وجود دارند که سبب شده تاکنون این بحران تداوم پیدا کند و تشدید شود. به بیان دیگر مطهرنیا ساختار سیاسی کشور را دارای ویژگی‌های خاصی قلمداد می‌کند که سبب شده شرایط روز‌به‌روز پیچیده‌تر از قبل شود».

اولویت سه‌گانه

در این میان کارشناس مسائل بین‌الملل بُعد جدیدی را به تحلیل خود اضافه می‌کند و در این راستا اعتقاد دارد که اگرچه اولویت سیاست خارجی ایران در روابط با اروپا و آمریکا به مسئله اعتراضات و حقوق بشر باز می‌گردد و تا زمانی که این موضوع به نقطه قابل اتکایی نرسد نمی‌تواند سایه خود را از سیاست خارجی ایران و دیگر موضوعات کلیدی مانند برجام بردارد، اما در عین حال مطهرنیا این واقعیت را هم یادآور می‌شود که مقوله مذاکرات وین و احیای برجام متفاوت از اقتضائات پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران است. برای تشریح هرچه بهتر مسئله، این آینده‌پژوه به سه موضوع حقوق بشر، ارسال پهپاد و پرونده هسته‌ای ایران به خصوص بعد از صدور قطع‌نامه شورای حکام اشاره دارد و در این رابطه این نکته را به عنوان یک واقعیت انکارناپذیر قلمداد می‌کند که اگر تهران به دنبال آن است که برای تقابل با اروپا و آمریکا در دیگر موضوعات از حقوق برگرفته تا پهپاد، از اهرم پرونده فعالیت‌های هسته‌ای استفاده کند، می‌تواند بحران کنونی را پررنگ‌تر و عمیق‌تر کند. با چنین نگاهی که مطهرنیا به بحران سیاست خارجی کشور دارد، وی بر این باور است که به موازات «حل چالش حقوق‌بشری و سر و سامان دادن به مسئله اعتراضات»، تهران باید دو مسئله دیگر یعنی «حل اختلافات پادمانی» و نیز موضوع «ارسال پهپاد به روسیه» را هم مدیریت کند. اگر این سه موضوع در کنار هم حل‌وفصل نشوند و فضا از شرایطی که به باور این استاد دانشگاه اکنون «شرایط قرمز» است به «شرایط زرد» برسد، آن زمان می‌توان احتمال داد که بستر برای ازسرگیری مذاکرات هسته‌ای فراهم شود. با این حال مطهرنیا حتی فراهم‌شدن بستر و فضا برای آغاز گفت‌وگوهای هسته‌ای را هم دالی بر حصول صددرصدی توافق نمی‌داند.