استادیومی از شرم

از روزی که قطری‌ها میزبان جام جهانی ۲۰۲۲ شدند موجی از انتقادات علیه این کشور و تصمیم فیفا شکل گرفت. بعدها مشخص شد که سمت و سوی این انتقادات چندان هم بیراه نبوده و قطری‌ها بار کجی را به مقصد رسانده بودند. پرداخت رشوه‌های گسترده که منجر به بی‌آبرویی فیفا و مدیران آن شد چنان وضعیتی را ایجاد کرد که حتی میشل پلاتینی اسطوره فوتبال فرانسه را هم دامن‌آلوده کرد. این اما همه ماجرا نبود. آمریکایی‌ها که سال ۲۰۱۱ میزبانی را به قطری‌ها باختند تحقیقاتی را آغاز کردند که قطر را به مدت ۱۰ سال در مرکز انتقادات قرار داد. حمله به مقر فیفا و دستگیری مدیران فاسد آن تنها بخشی از انتقامی بود که آمریکایی‌ها در نتیجه از دست دادن میزبانی از فیفا و قطری‌ها گرفتند. بخش دیگر ماجرا به تحقیقات حقوق‌بشری بر می‌گشت که درباره وضعیت کارگران ساکن در قطر انجام شده بود. سال ۲۰۱۶ و چند سال بعد از آغاز عملیات ساخت‌وساز قطری‌ها برای جام جهانی گاردین در گزارشی از مرگ گسترده کارگران در قطر خبر داد. برای اینکه بدانیم اوضاع تا چه میزان فاجعه‌بار بود، باید درک بهتری از جغرافیا و جمعیت‌شناسی قطر داشته باشیم. قطر کشوری است که کمتر از یک میلیون نفر جمعیت بومی دارد. این کشور همچنین میادین گسترده گازی دارد که موتور محرک اقتصاد آن است. قطری‌ها به کمک برداشت زیاد از این میادین به یک کشور ثروتمند تبدیل شده‌اند. طبیعی است که ثروتمندان این کشور علاقه‌ای به کار نداشته باشند و با توجه به جمعیت کم کشور باید دست‌به‌دامان کارگزارهای خارجی می‌شدند. در حال حاضر قطر نزدیک به سه میلیون نفر جمعیت دارد که ۸۵ درصد آن را کارگران خارجی تشکیل می‌دهند. کارگرانی که به صورت فصلی در قطر زندگی می‌کنند ولی شهروند این کشور نیستند. اینجا همان جایی است که روزنامه‌نگاران و جمعیت‌های حقوق‌بشری روی آن تمرکز کرده‌اند. گزارش سال ۲۰۱۶ گاردین نشان می‌دهد که در قطر بیش از شش هزار کارگر در جریان ساختن تأسیسات جام جهانی جان باخته‌اند. سازمان عفو بین‌الملل این عدد را تا ۱۵ هزار کارگر هم تخمین می‌زند و در مقابل واکنش فیفا و قطر هم ارائه عدد عجیب سه کارگر جان‌باخته است. به این ترتیب از سال ۲۰۱۶ یک کمپین حقوق‌بشری علیه قطر در دنیا به راه افتاد و به ورزشگاه‌هایی که برای جام جهانی آماده می‌شدند لقب «استادیوم شرم» را داد. اما این همه ماجرا نبود. محدودیت‌هایی که قطر برای برخی موارد در دوران جام جهانی وضع کرده بود باعث شد تا هم این کشور خاورمیانه‌ای و هم فیفا زیر تیغ شدیدترین انتقادات قرار بگیرند. هواداران تیم ملی آلمان اعلام کردند که به دلیل محدودیت‌های شدید از سفر به قطر خودداری می‌کنند و این کشور را بایکوت کردند. تیم‌های فوتبال زیادی از جمله دورتموند هم در فصل گذشته و در جریان برگزاری بازی‌هایشان با برافراشتن بنرهایی خواستار بایکوت قطر شدند. با این حال قطری‌ها با اعتمادبه‌نفس کامل و حمایت تمام‌قد فیفا ضمن اعمال همه محدودیت‌هایی که دوست داشتند جام جهانی را برگزار کردند.

اولین جام جهانی خاورمیانه

قطر اولین کشور در خاورمیانه است که میزبان جام جهانی فوتبال می‌شود. این کشور میلیاردها دلار برای ساخت برخی از بهترین و پیشرفته‌ترین امکانات ورزشی صرف کرده و باشگاه‌ها را مطابق با آخرین استانداردهای معماری ساخته است. جام جهانی امسال جامی تاریخی هم خواهد بود، چراکه اولین بار است که این مسابقات به جای تابستان در فصل سرد سال برگزار می‌شود. کمیته عالی برگزاری جام جهانی قطر در سال ۲۰۲۲ نهاد اصلی برگزاری و نظارت بر این مسابقات خواهد بود. قطر برای اولین بار در سال ۲۰۰۹ میلادی اعلام کرد که می‌خواهد میزبان جام جهانی فوتبال شود. شیخ محمد بن حمد بن خلیفه آل ثانی رئیس کمیته مناقصه این کشور بود و در حال حاضر هم مدیرعامل فعلی کمیته عالی برگزاری جام جهانی قطر است. قطر اعلام کرد که می‌خواهد به عنوان نماینده جهان عرب این مسابقات را میزبانی کند و حمایت کشورهای عضو اتحادیه عرب را کسب کرد. در برنامه پیشنهادی این کشور برای میزبانی جام جهانی تأکید شده بود که این کار را برای این انجام می‌دهند که از طریق قدرت فوتبال بر جهان تأثیر مثبت بگذارند. در چشم‌انداز این برنامه نیز تصریح شده بود که قطر می‌خواهد از طریق آموزش حرفه‌ای فوتبال و جامعه فوتبالی به مردم محروم جهان کمک کند. در نهایت، قطر، استرالیا، کره جنوبی، ژاپن و ایالات متحده آمریکا در این مناقصه نامزد شدند. در دوم دسامبر سال ۲۰۱۰، پس از رأی‌گیری در زوریخ، فیفا اعلام کرد که قطر میزبان جام جهانی فوتبال در سال ۲۰۲۲ میلادی خواهد بود.

وضعیت میزبان جام جهانی ۲۰۲۲ چگونه است؟

قطر یک شبه‌جزیره عربی است که کمتر از ۲.۸ میلیون نفر جمعیت دارد. پایتخت قطر شهر دوحه در ساحل خلیج فارس و شرق این کشور است. اقتصاد این کشور در درجه اول به صادرات هیدروکربن‌ها بستگی دارد. این کشور دومین صادرکننده بزرگ گاز مایع طبیعی در جهان هم هست. واحد پول قطر ریال قطری است. این کشور قصد دارد تا از طریق جام جهانی، فرهنگ، تاریخ، هویت و میهمان‌نوازی خود را به جهانیان نشان بدهد و این رویداد را به تجربه‌ای فراموش‌نشدنی برای هواداران، تماشاگران، بازیکنان و سایر کسانی که برای مسابقات به این کشور می‌آیند، تبدیل کند. کمیته عالی برگزاری جام جهانی قطر در سال ۲۰۱۱ برای برگزاری این مسابقات و نظارت بر آنها تأسیس شد. این کمیته وظیفه دارد تا به پیشرفت سریع پروژه‌های ساخت استادیوم‌های قطری کمک کند و مطمئن شود که مسابقات و تدارکات لازم برای آنها به توسعه پایدار این کشور کمک می‌کنند. هزینه زیرساخت‌های لازم برای برگزاری این مسابقات حدود شش میلیارد دلار برآورد شده است. حسن الثوادی، رئیس کمیته برگزاری مسابقات، این مبلغ را در مجمع بین‌المللی اقتصاد که در سال ۲۰۱۹ در سن‌پترزبورگ برگزار شد، اعلام کرد. وی در این مجمع تصریح کرد که علاوه بر این مبلغ، سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی دیگری هم وجود دارد که قطعا صرف جام جهانی فوتبال خواهند شد. برخی تخمین می‌زنند که سرمایه‌گذاری کلی قطر برای جام جهانی چیزی حدود ۲۲۰ میلیارد دلار آمریکاست.

اخراج کارگران در زمان برگزاری جام جهانی

اگرچه قطر در سال‌های اخیر به خاطر رفتارش با کارگرها به شدت زیر فشار افکار عمومی و جامعه جهانی بوده اما با خیال آسوده در همه این سال‌ها مشغول فعالیت‌هایش بود. از جمله اینکه با وجود همه حساسیت‌ها درباره رفتار این کشور با کارگرها آنها در آستانه برگزاری جام جهانی تعداد زیادی از کارگرها را به صورت تعمدی از خانه‌شان بیرون کردند تا فضای مناسب برای اسکان مسافران را داشته باشند. کارگرانی که از خانه‌های خود بیرون انداخته شدند، به خبرنگاران رویترز اعلام کردند که دولت قطر هزاران کارگر خارجی را که در مرکز شهر دوحه اقامت دارند از آپارتمان‌های خود اخراج کرده تا هواداران فوتبالی در طول جام جهانی در این آپارتمان‌ها ساکن شوند. به گفته این کارگران، مقامات بیش از ۱۲ ساختمان مسکونی را تخلیه و تعطیل کرده‌اند و کارگرانی که عمدتا آسیایی و آفریقایی هستند مجبور شده‌اند تا به دنبال سرپناه باشند یا در سنگفرش کنار خانه‌های قبلی خود ساکن شوند. این اقدام در کمتر از چهار هفته پیش از شروع مسابقات جام جهانی فوتبال در ۲۰ نوامبر انجام شد و نگاه بسیاری از منتقدان بین‌المللی را به رفتار قطر با کارگران خارجی و قوانین اجتماعی سخت‌گیرانه این کشور معطوف کرده است. ساکنان یکی از ساختمان‌ها در منطقه المنصوره دوحه به خبرگزاری‌ها گفته‌اند که مقامات یک شب حدود ساعت ۸ به این ساختمان آمده‌اند و به ۱۲۰۰ فرد ساکن در آنجا اعلام کرده‌اند که برای ترک خانه‌ها تنها دو ساعت فرصت دارند. طبق گفته ساکنان، مقامات شهری حوالی ساعت ۱۰:۳۰ دقیقه شب برگشتند، همه را به زور از ساختمان بیرون و درهای آنجا را قفل کردند این در حالی بود که برخی از ساکنان نتوانسته بودند به موقع وسایل خود را جمع‌آوری کنند. «ما جایی برای رفتن نداریم» این جمله را مردی گفت که روز بعد خود را آماده می‌کرد تا برای دومین شب پیاپی به همراه ۱۰ نفر دیگر بیرون از خانه بخوابد. برخی از این افراد در هوای پاییزی و شرجی این کشور خلیجی بدون پیراهن می‌خوابند. این مرد و بسیاری از کارگران دیگری که با خبرگزاری رویترز مصاحبه کرده‌اند، به دلیل ترس از مقامات یا کارفرمایانشان، از گفتن نام و مشخصات فردی خود امتناع کرده‌اند. در همان نزدیکی، پنج مرد در حال انتقال تشک و یخچالی کوچک به یک وانت‌بار بودند. آنها می‌گفتند که در سمیسیمه، در فاصله ۴۰ کیلومتری شمال دوحه، اتاقی برای اقامت پیدا کرده‌اند. یک مقام دولتی قطری به خبرگزاری‌ها اعلام کرده که اخراج کارگران از خانه‌هایشان با جام جهانی فوتبال ارتباطی ندارد و این اقدام «در راستای طرح‌های جامع و بلندمدت جاری برای سازماندهی مجدد مناطقی از دوحه» انجام شده است. به گفته این مقام دولتی: «همه این افراد پس از آن در محل‌های امن و مناسبی اسکان داده شده‌اند و درخواست تخلیه با اطلاع‌رسانی مناسب صورت می‌گیرد». فدراسیون جهانی فوتبال در این رابطه هیچ واکنشی نداشته، اما برگزارکنندگان جام جهانی قطر از دولت این کشور خواسته‌اند که به این موضوع رسیدگی کند.

زاغه‌نشین‌‌کردن تعمدی

حدود ۸۵ درصد از جمعیت سه میلیونی قطر را کارگران خارجی تشکیل می‌دهند. بسیاری از افرادی که اخراج شده‌اند به عنوان راننده، کارگر روزمزد یا قراردادی با شرکت‌ها همکاری می‌کنند. این افراد برخلاف کسانی که در شرکت‌های بزرگ ساختمانی مشغول‌اند و در کمپ‌های ۱۰هزارنفری زندگی می‌کنند، باید خودشان به فکر اقامتگاهی برای خود باشند. یکی از این کارگران معتقد است که مقامات اغلب مردان مجرد را از خانه‌ها بیرون می‌کنند و با کارگران خارجی دارای خانواده کاری ندارند. به گزارش خبرنگار رویترز، ساکنان بیش از ۱۲ ساختمان از خانه‌هایشان اخراج شده‌اند و مسئولان برق برخی از این ساختمان‌ها را قطع کرده‌اند. بیشتر این ساختمان‌ها در محله‌هایی بوده که دولت در آنها برای اسکان هواداران جام جهانی ساختمان‌هایی را اجاره کرده است. در وب‌سایت برگزارکنندگان این جام، فهرستی از ساختمان‌هایی در المنصوره و سایر مناطق وجود دارد. این خانه‌ها برای هر شب ۲۴۰ تا ۴۲۶ دلار اجاره داده می‌شوند. یک مقام قطری اعلام کرده که مسئولین شهرداری در حال اجرای قانونی مصوب سال ۲۰۱۰ هستند که به موجب آن برپایی اردوگاه‌های کارگری در مناطق مسکونی ممنوع است. این اردوگاه‌ها بیشتر در مناطق مرکزی دوحه واقع شده‌‌اند. همین مسئله به مقامات برای اخراج افراد از خانه‌ها قدرت و اختیار بیشتری می‌دهد. برخی از کارگران اخراج‌شده ابراز امیدواری کرده‌اند که در مناطق اسکان کارگری در داخل و اطراف مناطق صنعتی در حومه جنوب غربی دوحه یا شهرهای دورافتاده، جایی برای زندگی پیدا کنند. وانی ساراسواتی، مدیر پروژه حقوق مهاجران که برای کارگران اخراجی در خاورمیانه کمپینی به راه انداخته، می‌گوید: «اخراج کارگران ظاهر پرزرق‌وبرق قطر را حفظ می‌کند، آن هم بدون اینکه افکار عمومی متوجه شود که پشت این ظاهر زیبا نیروی کار ارزانی وجود دارد. این کار یک زاغه‌نشین‌کردن عمدی، آن هم در بهترین زمان ممکن است». برخی از کارگران اعلام کرده‌اند که به صورت پیاپی اخراج شده‌اند. یکی از آنها می‌گوید که در پایان ماه سپتامبر مجبور شده تا از خانه‌اش در المنصوره نقل مکان کند، اما ۱۱ روز بعد بدون اعلان قبلی به همراه ۴۰۰ نفر دیگر مجبور به جابه‌جایی شد. او می‌گوید: «باید ظرف مدت یک دقیقه حرکت می‌کردیم». محمد نام راننده‌ای از بنگلادش است که می‌گوید ۱۴ سال در این محله زندگی کرده اما یک شب از طرف شهرداری به او اعلام شده که ۴۸ ساعت فرصت دارد تا به همراه ۳۸ نفر هم‌خانه دیگر خود این خانه را ترک کند. او می‌گوید کارگرانی که زیرساخت‌های لازم برای میزبانی قطر در جام جهانی را آماده کرده‌اند، با نزدیک‌شدن به این مسابقات از کار برکنار شدند. محمد می‌گوید: «چه کسی استادیوم‌ها را ساخته است؟ چه کسی جاده‌ها را ساخته است؟ چه کسی همه چیز را ساخته است؟ بنگلادشی‌ها، پاکستانی‌ها و مردمی شبیه به ما. حالا همه ما را مجبور می‌کنند که برویم».