ردپای مازوت در آسمان پایتخت

آسیه اسحاقی: بیش از 10 روز است که شهر تهران در تاریکی پنهان شده است. هر‌چند شاخص کیفیت هوا به‌طور موقت در وضعیت مطلوب قرار گرفته، اما بنا بر پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی، روزهای آلوده همچنان پیش‌روی پایتخت‌نشینان است. ما هنوز به‌دنبال یافتن مقصر این تاریکی هستیم و مسئولان نیز مانند هر زمستان به دنبال متهم‌کردن یکدیگر در کوتاهی انجام تکالیفشان. گفته می‌شود بعد از هفت سال دی‌اکسید گوگرد دوباره وارد آسمان پایتخت شده که ارتباط زیادی با کیفیت سوخت مصرفی در کلان‌شهرهای کشور به‌ویژه تهران دارد؛ موضوعی که در این سال‌ها نیز کمتر به‌صورت شفاف به آن پاسخ داده شده است. موضوعی که هر ‌بار با تکذیب و تأییدهای زیادی همراه بوده و هیچ مرجعی به‌صورت شفاف و دقیق درباره آن توضیحی نمی‌دهد. موضوع کیفیت سوخت مصرفی و همچنین منابع ثابت آلودگی که در این سال‌ها تأثیر زیادی بر کیفیت هوای کلان‌شهرها داشته‌اند، همواره محل مناقشه میان شهروندان و دولت بوده است. به گفته سید‌محمدمهدی میرزایی‌قمی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، درحد فاصل روزهای ۲۲ تا ۲۵ آذرماه افزایش غلظت آلاینده دی‌اکسیدگوگرد به‌خصوص در ساعات میانی روز، بسیار فراتر از حد استاندارد بوده است. در بین انواع آلاینده‌های گازی هوا، دی‌اکسید گوگرد جزء مواردی است که محرک مجاری تنفسی بوده و می‌تواند باعث بروز اثرات مخربی در سلامت انسان شود. منشأ انتشار این آلاینده در هوا احتراق سوخت‌های مایع اعم از نفت‌کوره یا همان مازوت و نیز گازوئیل با استاندارد پایین‌ است. به گفته بهزاد اشجعی، عضو سابق کارگروه ملی کاهش آلودگی هوای کلان‌شهرها انتشار دی‌اکسید گوگرد مسبوق به سابقه است و چیز جدیدی نیست؛ ضمن اینکه تازه‌وارد هم نیست و قبلا شاخص غلظت دی‌اکسید گوگرد بالای صد هم می‌رفته و اتفاقا نسبت به سال‌های گذشته بهتر شده است. با او درباره دلایل انتشار دی‌اکسید گوگرد و راهکارهای رفع آلودگی هوا به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

 با توجه به اینکه در روزهای اخیر شاخص آلاینده دی‌اکسید گوگرد در هوای تهران افزایش داشته به‌طوری‌که در روزهای 22 تا 25 آذرماه سال جاری با افزایش سه تا پنج ‌‌برابری روبه‌رو بوده است، بفرمایید انتشار این آلاینده ناشی از چیست و منبع انتشار آن کدام است؟

در‌این‌باره باید به اطلاعات سیاهه انتشار رجوع کرد. آخرین سیاهه انتشار در شهر تهران نیز در سال 96 منتشر شده است. در این سیاهه انتشار درباره SOx‌ (اکسید گوگرد) به‌‌طور کلی آماری که منتشر شده می‌گوید بالای 90 درصد آن به منابع ساکن یعنی نیروگاه‌ها و صنعت پتروشیمی، پالایشگاه و صنایع دیگر مربوط می‌شود. منابع متحرک هم درصد کمی را تشکیل می‌دهند؛ برعکس آلاینده‌های دیگر از‌جمله ذرات معلق و آلاینده‌های گازی که بیشترین عامل انتشار آن منابع متحرک هستند. بنابراین در آلاینده ساکس منشأ اصلی، منابع ساکن است و عمده‌ترین دلیل هم می‌تواند کیفیت سوخت در منابع ساکن که در بالا اشاره شد، باشد. به‌عبارتی یعنی کیفیت سوختی که در خودروها استفاده می‌شود، به‌مراتب بهتر از کیفیت سوختی است که در نیروگاه‌ها و صنایع و پالایشگاه استفاده می‌شود.

گفته می‌شود آلاینده گوگرد میهمان تازه‌وارد تهران است؛ در گذشته هم این آلاینده را در هوای پایتخت داشتیم؟

به‌طور‌ معمول سال‌های گذشته هم چیزی شبیه این را داشتیم و این آلاینده در اواسط پاییز یا زمستان در مقاطع زمانی مختلف وجود داشته و غلظت ساکس در تهران افزایش پیدا می‌کرده است؛ بنابراین در روزهای آلوده‌ای که داشتیم بعضا در چند بازه زمانی اتفاق افتاد و یکدفعه نبود و چیز جدیدی نیست. قبلا هم با آن مواجه بودیم، حتی اوایل آبان‌ماه سال گذشته نیز چنین اتفاقی در کیفیت هوای تهران افتاد و غلظت ساکس برای چند روز افزایش پیدا کرد. بنابراین انتشار دی‌‌اکسید گوگرد مسبوق به سابقه است و چیز جدیدی نیست. ضمن اینکه تازه‌وارد هم نیست و قبلا شاخص غلظت دی‌اکسید گوگرد بالای صد هم می‌رفت و اتفاقا نسبت به سال‌های گذشته وضع‌مان بهتر شده است. اگر گزارش‌های شرکت کنترل کیفیت هوا را ببینید و نمودار غلظت دی‌اکسید گوگرد را مشاهده کنید، از سال 92 به بعد غلظت میانگین آن کاهش پیدا کرده است. در سال 92 و 93 غلظت میانگین دی‌اکسید گوگرد در شهر تهران به‌طور سالانه 35 ppb بود، در سال 97 و 98 نیز این میانگین به 7 ppb رسید و یک‌پنجم شد. بنابراین این‌طور نیست که این آلاینده میهمان جدیدی باشد. قبلا هم وجود داشته و اتفاقا خیلی هم بیشتر بوده است اما اکنون حساسیت‌ها بر روی آن خیلی زیاد شده است؛ چون بحث مازوت‌سوزی مطرح می‌شود و یکی از شاخص‌هایی که می‌توان مازوت‌سوزی را حدس زد، همین شاخص دی‌اکسید گوگرد است و روی آن حساسیت‌ ایجاد شده است. این آلاینده از قبل هم وجود داشته و دقیقا به کیفیت سوخت برمی‌گردد؛ چون قبلا کیفیت سوخت به‌شدت پایین بوده و سوختی که در حمل‌ونقل و همچنین منابع ساکن مصرف می‌شد، کیفیت خیلی بدی داشت و به‌همین ‌خاطر هم غلظت دی‌اکسید گوگرد در آن سال‌ها بسیار بالا بود. ولی به‌تدریج کیفیت سوخت بهتر شد و بنزینی که اکنون مصرف می‌شود، در مقایسه با بنزین‌های مصرفی در سال 92 کیفیت متفاوتی دارد و خیلی بهتر شده است. کیفیت گازوئیلی که در خودروها مصرف می‌شود نیز ارتقا پیدا کرده است.

طبق قانون آیا استفاده از سوخت سنگین دارای گوگرد مجاز است یا خیر؟

موضوعی که در اینجا مطرح می‌شود، استاندارد انواع سوخت است؛ از بنزین گرفته تا گاز، گازوئیل و مازوت. در این زمینه استاندارد ملی وجود دارد. البته استانداردهای بین‌المللی نیز وجود دارد که استاندارد ملی کشور ما از استانداردهای بین‌المللی گرفته شده است. در‌عین‌حال در ماده 18 قانون هوای پاک هم تأکید شده است که انواع سوختی که در کشور تولید و وارد می‌شود، باید منطبق بر استاندارد ملی سوخت باشد. این تنها حکم در این زمینه است و حکمی وجود ندارد که بگوید در نیروگاه نباید گازوئیل سوزانده شود. آنچه ‌داریم این است که سوخت تولیدی باید منطبق با استاندارد ملی باشد. حالا باید برویم ببینیم استاندارد ملی چیست. برای سوخت مازوت استاندارد ملی یک درصد است، یعنی 10 هزار ppm تعیین شده است؛ درحالی‌که گوگرد موجود در مازوتی که در پالایشگاه‌ها تولید می‌شود، بالای سه، چهار درصد است و این یعنی مازوتی که تولید می‌شود، 30 تا 40 هزار ppm است که منطبق با استانداردهای ملی نیستند. گازوئیل هم همین‌طور؛ گازوئیلی که تولید می‌شود، منطبق با استانداردهای ملی نیست و تخلف در اینجا صورت می‌گیرد نه اینکه مثلا تولید گازوئیل یا مازوت ممنوع باشد.

با این اوصاف، آیا مازوت‌سوزی دلیلی برای انتشار دی‌اکسید گوگرد است؟

یکی از عوامل افزایش غلظت دی‌اکسید گوگرد می‌تواند مصرف مازوت باشد. اینکه می‌گوییم سوخت بی‌کیفیت یعنی در درجه اول سوخت مایع منظور است و ممکن است گازوئیل یا مازوت منظورمان باشد؛ زیرا کیفیت گازوئیل و مازوت نیز با یکدیگر فرق می‌کند. ممکن است مازوت یا گازوئیل کم‌گوگرد داشته باشیم یا گازوئیل پرگوگرد داشته باشیم؛ مثل همین سوختی که اکنون کامیون‌ها از آن استفاده می‌کنند. اما گازوئیلی که ماشین‌های سنگین استفاده می‌کنند کجا و گازوئیلی که نیروگاه‌ها مصرف می‌کنند کجا. اگر محتوای گوگرد در گازوئیلی را که کامیون‌ها مصرف می‌کنند در نظر بگیریم، در تهران به‌طور میانگین 50 ppm است؛ اما غلظت محتوای گوگردی که در گازوئیل نیروگاه‌ها است بعضا تا پنج هزار ppm نیز بالا می‌رود و این نشان می‌دهد که کیفیت گازوئیل نیز با سوختی که در خودرو مصرف می‌شود و آنچه ‌در نیروگاه‌ها مصرف می‌شود، خیلی فرق می‌کند. بنابراین باید گفت قطعا کیفیت سوخت عامل اصلی این قضیه است و کیفیت سوختی که در نیروگاه‌ها و صنایع مصرف می‌شود، به‌شدت پایین است و منجر به افزایش غلظت آلاینده ساکس می‌شود.

مسئولان محیط‌زیست می‌گویند مازوت‌سوزی در تهران ممنوع است؛ اما از آنجا که مازوت‌سوزی یکی از دلایل انتشار آلاینده ساکس است، آیا می‌توان گفت در تهران مازوت‌سوزی انجام می‌شود؟

باید دید منظورشان از تهران چیست. آیا شهر تهران است یا استان؟ اگر منظور شهر تهران است، درست است. نیروگاهی در شهر به‌جز نیروگاه طرشت نداریم. اما اگر منظور استان تهران باشد، همه نیروگاه‌هایی که وجود دارند، به نوعی بر روی کیفیت هوای تهران تأثیرگذار هستند. نیروگاه‌های خارج از استان تهران نیز چندان تأثیر خاصی بر کیفیت هوای تهران ندارند و در‌واقع نیروگاه‌هایی که داخل استان تهران هستند، بر روی کیفیت هوای تهران تأثیرگذار هستند.

طبق آمار از ابتدای سال تاکنون 23 جلسه کمیته اضطرار آلودگی هوا در استان تهران تشکیل شده است، به نظر شما برگزاری این جلسات و مصوبات آن، در کاهش آلودگی هوا اثرگذار است یا خیر؟

برگزاری جلسه به خودی خود تأثیری در کاهش آلودگی هوا ندارد. مصوبات آن هم به خودی خود اثربخش نیست، بلکه مصوبات وقتی تأثیرگذار است که اجرا شود. قطعا وقتی مصوبه‌ای اجرا نمی‌شود، تأثیرگذار نخواهد بود. البته مصوبه داریم تا مصوبه و فقط نباید بحث تعطیلی مراکز آموزشی را در نظر گرفت؛ زیرا راهکار کاهش آلودگی هوا نیست و صرفا تصمیماتی که در شرایط اضطرار آلودگی هوا گرفته می‌شود، برای این است که شهروندان کمتر آسیب ببینند. مصوباتی که در‌واقع بر روی کاهش آلودگی هوا اثرگذار باشد، اگر اجرا شود، می‌تواند تأثیرگذار باشد اما امسال فقط 23 جلسه تشکیل شده است. سال قبل چند جلسه تشکیل شده است. در 10 سال اخیر چند جلسه تشکیل شده است؟ سال‌های سال است که این جلسات تشکیل می‌شود و این فقط یک مدل از جلساتی است که در کشور برای آلودگی هوا تشکیل می‌شود. یک مدت کارگروه ملی آلودگی هوا را داشتیم که خودم مسئول آن بودم و تشکیل جلسه می‌داد؛ به‌طوری که از سال 95 تا 99 بیش از 40 جلسه در این فاصله زمانی تشکیل شد. به‌ غیر از آن تعداد زیادی کمیته، جلسه و کارگروه و زیرگروه در نهادهای مختلف ازجمله نهاد ریاست‌جمهوری، مجلس، سازمان بازرسی، سازمان محیط زیست و وزارت کشور به‌نام آلودگی هوا تشکیل شده است. در این شرایط در مدت شش سال اخیر بالای 500 تا 600 جلسه و انواع کارگروه تشکیل شده است. اگر قرار بود این جلسات نتیجه‌بخش باشد، تا الان باید تأثیر آن را می‌دیدیم. برگزاری این جلسات وقتی تأثیرگذار است که اولا مصوبات آن تأثیرگذار باشد و دوما مصوبات اجرا شود‌ ولی تا وقتی اجرا نشود هزار جلسه هم که تشکیل شود، فایده‌ای ندارد و تأثیری هم در کاهش آلودگی هوا ندارد. معتقدم اگر همان مصوبات سال‌های قبل را اجرا کنند، خیلی بهتر از این است که دوباره جلسه‌ تشکیل دهند.

چاره کاهش آلودگی هوا چیست؟ به‌ویژه برای آلایندگی دی‌اکسید گوگرد چه اقدامات اثربخشی می‌توان انجام داد؟

مشخص است قانون بالادستی هوای پاک را داریم. در قانون هوای پاک هر راهکاری که بخواهید، وجود دارد. متنوع است و راهکارهای آن برای همه منابع مشخص است و اگر این قانون اجرا شود،طبیعی است که هوای پاک خواهیم داشت. چیز دیگری نمی‌خواهیم مگر اینکه همان قانون را به‌طور کامل اجرا کنیم. اگر این‌طور شود مسئله آلودگی هوا حل می‌شود. اما تا وقتی پاس‌کاری می‌کنیم و هر ‌سال برای حل آلودگی هوا ژست می‌گیریم و سپس انگار اتفاقی نیفتاده است و تا زمانی که حل معضل آلودگی هوا در حد حرف باشد و عملی اتفاق نیفتد، طبیعی است که نمی‌شود انتظار خاصی داشت که تغییری در کیفیت هوا ایجاد شود. بنابراین چاره‌‌اش همان اجرای قانون هوای پاک است و چاره‌ای دیگر نداریم و همان قانونی را که قبلا نوشته‌ایم باید اجرا کنیم و اگر کم‌و‌کسری داشت نیز باید قانون نوشته شود. از طرفی گزارش می‌دهند که فقط 10 درصد از قانون هوای پاک اجرا شده است و بعضی‌ها هم می‌گویند قانون ایراد دارد. ما اصلا منکر ایرادات قانون نیستیم و گزارشی هم برای مرکز پژوهش‌های مجلس نوشتیم. اینکه بگوییم قانون ایراد دارد و آن را اجرا نکنیم و دنبال چاره دیگر بگردیم، مثل این است که گفته شود اطراف شهر تهران پنکه قرار دهیم و هوا را پاک کنیم. راهکارهای عجیب می‌دهند که روش درستی برای برخورد با مسئله نیست و چاره‌اش همان اجرای کامل قانون هوای پاک است. معتقدم درصد زیادی از آلودگی هوا بر اثر اجرای قانون هوای پاک حل خواهد شد اما اگر باز هم دیدیم که آلاینده‌هایی مانند اُزن و ذرات معلق اذیت می‌کنند، آن‌‌موقع راهکارهای تکمیلی می‌دهیم نه اینکه بخواهیم از پایه شروع کنیم. قانون هوای پاک کم و کسری هم دارد که می‌توان اصلاح کرد اما همان چیزی که اکنون وجود دارد اگر اجرا شود، تأثیر عمده‌ای در کاهش آلودگی هوای کلان‌شهرها به‌ویژه تهران دارد.