توالی زلزله‌های خوی در پهنه لرزه‌خیز آذربایجان

ساعت 13:38 چهارشنبه 14/10/1401 زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 5.6 در فیرورق، اقامتگاهی خوش آب‌و‌هوا در حدود 10‌کیلومتری غرب خوی، در استان آذربایجان غربی را به لرزه درآورد. راستای گسل سیه‌چشمه-خوی شمال‌غربی-جنوب‌شرقی و سازوکار امتدادلغز راست‌گرد است. نگارنده از تمامی این پهنه بازدید تفصیلی داشته و وقوع زمین‌لرزه در زمستانی برفی موجب نگرانی درباره نحوه استقرار مردم در سرمای حدود 10 درجه زیر صفر منطقه است. مهرماه 1401 زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 5.6 در هفت‌کیلومتری جنوب‌ شرق خوی، آذربایجان‌ شرقی رخ داد. سازوکار آن زلزله هم امتدادلغز راست‌گرد و مؤلفه کوچک‌تر فشاری، مسبب رخداد زلزله بامداد 13 مهر 1401 بود؛ بنابراین زمین‌لرزه 28 دی‌ماه 1401 دومین زلزله با بزرگای بیش از 5.5 در راستای گسل سیه‌چشمه-خوی است که خود در امتداد غربی سامانه گسل شمال تبریز قرار دارد. از سوی دیگر در روز چهار اسفند 1398 نیز دو زمین‌لرزه با بزرگای به ترتیب 5.8 در راستای گسل سلماس و 6.0 در راستای گسل قطور-«باش‌قلعه» (ترکیه) در آذربایجان غربی منطقه سلماس و قطور را به لرزه درآورد. منطقه‌ای که زلزله‌ها در آن رخ داد، پرلرزه‌ و محل برخورد سامانه گسل‌های بین ایران و ترکیه است. به‌این‌دلیل هم زلزله در این منطقه و هم قله‌های آتش‌فشانی فراوان است. اتفاقا در گذشته هم زلزله‌های پی‌درپی در این محل رخ داده بود. در همین منطقه در ۱۷ اردیبهشت سال ۱۳۰۹ در در ساعت ۱۴:۰۴ زمین‌لرزه ویرانگری با بزرگای ۷.۲ رخ داد که موجب تخریب وسیع شهر سلماس و روستاهای اطرافش شد، البته روز قبل ساعت ۱۱ صبح زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۵.۰ در همان منطقه رخ داده بود. بزرگ‌ترین زلزله تاریخی تبریز و احتمالا مخرب‌ترین زلزله شهری ایران، هشتم ژانویه ۱۷۸۰ م در تبریز با بزرگای 7.7 رخ داد. این زلزله تبریز را کاملا ویران کرد و حدود ۴۰۰ روستا، ازجمله مرند، تسوج و ارونق را درهم کوبید. در خود تبریز، همه ساختمان‌های عمده خراب شدند. شعاع ویرانی، به‌طور متفاوت از ۷۲ تا ۱۲۰ کیلومتر از تبریز گزارش شد. در بیرون از این فاصله، در خوی، سلماس و ارومیه ساختمان‌ها آسیب دید. بر اثر این زمین‌لرزه، برخی برآوردهای تاریخی تا 200 هزار نفر تلفات را ذکر کرده‌اند، که البته با توجه به جمعیت منطقه در پایان دوره زندیه و اوایل تسلط ایل قاجار به نظر اغراق‌آمیز می‌آید؛ ولی به‌هر‌حال از پرتلفات‌ترین رخدادهای زلزله در ایران بوده است. از آن هنگام تاکنون (زمستان 2023) یعنی در همه 243 سال گذشته زمین‌لرزه‌ای با بزرگای بیش از 7 روی سامانه گسل شمال تبریز و شاخه‌های گسل دارای تلاقی با آن رخ نداده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد که گسیختگی گسل در زلزله 1780 از شبلی در جنوب شرق تا نزدیکی مرند در شمال غرب تبریز به طول حدود 60 کیلومتر امتداد داشته است. خوی در فاصله مستقیم 60 کیلومتری غرب مرند قرار گرفته است و زلزله‌های مهر و دی‌ماه 1401 با بزرگای 5.6 روی قطعه گسل سیه‌چشمه-خوی رخ داده است. توجه به خطر زمین‌لرزه‌های شدید هم در تبریز و هم در خوی بسیار جدی است ولی در 243 سال گذشته اتفاقات دیگری نیز از نظر افزایش معرضیت به‌ویژه در شهرهای بزرگ رخ داده است. اگر در منطقه آذربایجان، تبریز و ارومیه، در اواخر سده هجدهم میلادی سرجمع حدود 500 هزار نفر زندگی می‌کرده‌اند، امروزه تنها در شهر تبریز حدودا دو‌میلیون نفر در طی روز ساکن‌اند (و شب‌ها جمعیتش به حدود 1.6 میلیون نفر می‌رسد). رشد زیرساخت‌ها و افزایش جمعیت در شهرها موجب شده تا در زلزله‌های بزرگ اخیر شاهد تلفات جانی درخورتوجهی به‌ویژه در آسیا و در کشورهای در‌حال‌توسعه باشیم. زلزله 2003 در بم ایران با بزرگای 6.5 تلفات 30‌هزار‌نفری داشت. زلزله و سونامی 2011 توهوکو ژاپن با بزرگای 9.1 با 22 هزار کشته و مفقود و و زلزله و سونامی 2004 آچه اندونزی با بزرگای 9.1 سوماترا، با 230 هزار تلفات از نظر گستردگی تلفات در محدوده‌های جمعیتی بسیار مهم‌اند. زلزله کوچک‌تری مانند زلزله بم 2003 که در نزدیکی منطقه جمعیتی با صد‌هزار نفر جمعیت به‌طور مشابه مخرب، فاجعه‌ای انسانی در کشور شد. زلزله 2005 با بزرگای 7.6 در بالاکوت پاکستان با 90 هزار کشته و زلزله 2008 با بزرگای 7.9 در چین با 69 هزار کشته هر دو رخدادهایی بودند که در هنگام ساعات ابتدایی روز با تلفاتی بیش از 50 نفر در جنوب آسیا موجب فاجعه شدند. درباره زلزله 2008 ونچوان چین، نقشه‌های خطر زلزله رویداد بزرگی را در سامانه گسلی این منطقه پیش‌بینی نمی‌کردند و زمین‌لرزه 2015 گورخا نپال با بزرگای 7.8 در جایی رخ داد که اساسا نقشه‌های خطر هنوز تدقیق نشده بودند. هر دو این زمین‌لرزه‌ها نشان دادند که چگونه روش‌های سنتی در پایش لرزه‌ای و ژئودتیک به‌تنهایی نمی‌توانند برای تبیین و پیش‌بینی اندازه، فراوانی و دوره بازگشت زمین‌لرزه‌هایی که ممکن است روی گسل‌های لرزه‌زا رخ دهند، مورد استفاده قرار گیرند. مدل‌سازی پیچیده و تفصیلی احتمالی خطر زمین‌لرزه در حالت ایدئال مستلزم مشخص‌شدن هندسه، مکان و سینماتیک گسل‌های فعال و ثبت دقیق مکانی و زمانی رویدادهای دیرینه لرزه‌ای روی این گسل‌ها و میزان لغزش آنها در طول زمان طولانی (هزاران سال) است. روش‌ها و پیشرفت‌های خلاقانه‌ نیز در مدل‌سازی چکانش گسیختگی پیچیده، خوشه‌بندی زلزله، تشخیص قطعات گسله و تشخیص سامانه‌های گسل پنهان مورد نیاز است. تاب‌آوری و آسیب‌پذیری شهرهای مرزی ایران و ترکیه شبیه هم هستند و در هر دو ناحیه همچنان پهنه‌های بسیار آسیب‌پذیر فراوان‌اند. تراکم کنونی جمعیت نیز در منطقه تبریز، مرند، خوی، سلماس و ارومیه، مانند سده‌های پیشین نیست. جمعیت بیشتر در نزدیکی و بر روی پهنه‌های خطرناک از نظر وقوع زمین‌لرزه‌های شدید زندگی می‌کنند. منطقی آن است که با توجه به لرزه‌خیزی اخیر در این منطقه تبیین دقیق میزان خطر زلزله با کوشش‌های مدیریتی برای کاهش ریسک زلزله همگام و به فوریت عملیاتی شود.