منطقه «خاکستری»

شرق: در محافل رسانه‌ای و نیز به باور طیف عمده‌ای از تحلیلگران و ناظران پس از تحولات شهریور ماه سال 1401، رویکرد آمریکا در قبال ایران، ذیل یک جمله خلاصه می‌شود «نه توافق، نه بحران». در تبیین بیشتر این تک‌جمله به نظر می‌رسد که دولت بایدن احتمالا به موازات پرهیز از یک توافق دیپلماتیک با تهران به‌ویژه با محوریت احیای برجام سعی دارد که از تشدید تنش و بالابردن ریسک نزاع با ایران هم دوری کند. هرچند طی چند هفته اخیر درگیری‌های نظامی در سوریه بین دو طرف روی داده است؛ اما آن‌گونه که جو بایدن در سفرش به کانادا تصریح کرد، واشنگتن به دنبال جنگ با ایران نیست.

در آن سو تهران هم بعد از توافق سه‌جانبه پکن و احیای روابط با عربستان، شاید نیم‌نگاهی مثبت به تقویت مناسبات منطقه‌ای دارد؛ اما بی‌شک سه موضوع کلان سال گذشته را که چالش‌های سیاست خارجی تهران در 1401 محسوب می‌شدند، همچنان روی میز دارد. از‌این‌رو بدیهی است که تهران تمام تحرکات و توافقات روزها و هفته‌های منتهی به سال 1402 را زمینه‌ای برای حل‌وفصل موضوع اصلی یعنی احیای برجام قرار دهد که البته تا به اکنون توفیقی برای ایران در بر نداشته است؛ چرا‌که دولت بایدن فعلا توافق با ایران را از نظر سیاسی در داخل آمریکا برای خودش مفید نمی‌داند.

از‌این‌رو زمینه و فضای مثبتی برای احیای برجام با ایران برخلاف اروپا در آمریکا وجود ندارد. ضمن آنکه در گزاره تحلیلی دیگری اساسا اروپا و به‌خصوص ایالات متحده دیگری به دنبال توافق با تهران برای بازگرداندن برجام سال 2015 نیستند. همه چیز حول تلاش برای تحمیل توافق جامع‌تر (از نظر غرب) به تهران می‌چرخد. به همین منظور در‌حال‌حاضر فضای سیاست خارجی در یک «منطقه خاکستری» فریز شده است. با توجه به شرایط کنونی و موضع‌گیری آمریکا در تشریح بیشتر این فضای خاکستری در سیاست خارجی، حمید اسماعیلی به «شرق» از تمایل‌نداشتن تهران و واشنگتن برای حصول توافق می‌گوید. به باور این مفسر برجامی، نه غرب و نه ایران هیچ‌کدام به دلایل خاص خود احتمالا در پی توافق برای احیای برجام نیستند. البته اسماعیلی به این نکته هم اذعان دارد که هم‌زمان هیچ‌کدام از دو طرف ایران و آمریکا هم نمی‌خواهند اعلام کنند که این توافق و مذاکرات برای احیای برجام خاتمه یافته است.

در مقابل آنچه این تحلیلگر روی آن تأکید داشت، غلامرضا کرمی نظر متفاوتی دارد و در گفت‌وگویش با «شرق» بر این باور است که شاید ایالات متحده فعلا به دنبال توافق با تهران نباشد؛ اما احتمالا ایران با در نظر گرفتن وضعیت اقتصادی و معیشتی به حصول توافق تمایل بیشتری دارد. این کارشناس هم مانند اسماعیلی روی نبود نقشه جایگزین برای احیای برجام توافق نظر دارد؛ اما کرمی این را هم خاطرنشان می‌کند که برای ایالات متحده دیگر بازگشت به برجام دوره اوباما مطرح نیست، با این حال به نظر او، تهران صرفا روی احیای توافق سال 2015 تمرکز دارد. به‌همین‌دلیل کرمی اعتقاد دارد که تکاپوهای اواخر اسفندماه سال 1401 و اوایل فروردین سال جاری باقری‌کنی را با سه عضو اروپایی برجام باید در این راستا مورد ارزیابی قرار داد.

پیرو نکته غلامرضا کرمی در هفته پایانی اسفندماه 1401 بود که اخباری دال بر دیدار علی باقری‌کنی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه ایران، با دیپلمات‌هایی از آلمان، فرانسه و انگلیس در اسلو منتشر شد. آن‌گونه که دولت سیزدهم روی این دیدارها مانور داد، محوریت گفت‌وگوها روی تلاش برای ازسرگیری مذاکرات احیای برجام قرار داشت. در مقابل و به فاصله ساعاتی بعد حساب کاربری وزارت امور خارجه آلمان در توییتر، گفت‌وگوی دیپلمات‌های سه کشور اروپایی (آلمان، انگلیس و فرانسه) با ایران در نروژ را تأیید کرد؛ اما موضوع آن را بی‌ارتباط با احیای برجام دانست.

وزارت خارجه آلمان این توییت را در واکنش به برخی گزارش‌ها که مدعی شده بودند علی باقری، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران، در نروژ با مدیران سیاسی وزارت خارجه انگلیس، فرانسه و آلمان و انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، دیدار و درباره احیای برجام صحبت کرده‌اند، منتشر کرده است. برلین با‌وجوداین، مدعی شده این گفت‌وگو به مسائلی غیر از برجام اختصاص داشته است. در این توییت آمده است: «بله، جلسه‌ای بین دیپلمات‌های انگلیس، فرانسه و آلمان و طرف ایرانی برگزار شده تا موضعمان را درخصوص نقش ایران در برخی از حوزه‌ها روشن کنیم؛ اما هنوز خبری از هیچ مذاکره‌ دیگر، حتی درخصوص برجام نیست».

به موازاتش روزنامه الشرق‌الاوسط جزئیاتی از دیدار علی باقری‌کنی با دیپلمات‌های اروپایی در اسلو منتشر کرد. برخی منابع در وزارت خارجه آلمان در گفت‌وگو با الشرق‌الاوسط دیدار هفته گذشته علی باقری، معاون سیاسی وزیر امور خارجه ایران با دیپلمات‌هایی از آلمان، فرانسه و انگلیس در اسلو را تأیید و اعلام کردند که گفت‌وگوهای آنها بر مسئله بررسی غنی‌سازی اورانیوم در سایت فردو بود و اساسا به مسئله احیای برجام پرداخته نشد.

با استناد به این نکته، غلامرضا کرمی ضمن آنکه بر گفته پیشین خود مبنی بر تمایل و تلاش ایران برای ازسرگیری مذاکرات احیای برجام تأکید کرد، در ادامه گپ‌وگفتش با «شرق» از احتمال دوم هم سخن گفت. به این معنا که از نگاه تحلیلگر حوزه بین‌الملل، تهران فعلا با توجه به فشار کنونی، حداقل به ازسرگیری مذاکرات با غرب روی خوش نشان می‌دهد تا ضمن بهبود فضای اقتصادی داخلی، از فشار، تعلیق و تحریم هفت ماه اخیر بکاهد.

در ادامه این ارزیابی‌های کرمی، جواد ترابی هم به‌عنوان دیگر کارشناس در گفت‌وگو با «شرق» موضوع مهم‌تری را مطرح می‌کند. به باور او سال 1402 سال سرنوشت‌سازی برای برجام، پرونده فعالیت‌های هسته‌ای و در کل سیاست خارجی ایران است؛ چرا‌که امسال سال پایان تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران بنا بر قطع‌نامه 2231 است؛ این گزاره‌ای که به باور تحلیلگر حوزه سیاست خارجی، هم مورد اشراف اروپا و آمریکاست و هم بازیگران منطقه‌ای مانند عربستان و به‌خصوص اسرائیل هم به آن آگاه‌اند؛ پس ترابی اعتقاد دارد تهران تمام تلاش خود را خواهد داشت که یا مذاکرات از سر گرفته شود یا با توافق با آژانس، فضای شکننده کنونی را تا زمان پایان تحریم‌های تسلیحاتی ادامه دهد و از تلاش برای پایان عمر برجام به صورت رسمی جلوگیری کند.

از 26 دی 1401 هشتمین سال برجام هم آغاز شده و تا 26 دی 1402 ادامه دارد. در مهرماه سال جاری تحریم‌های تسلیحاتی شورای امنیت ازجمله تحریم‌های حوزه موشکی ذیل قطع‌نامه 2231 که ضمن برجام است، پایان می‌یابد و به دنبال آن در دی ماه امسال نیز باید تحریم‌های تسلیحاتی اروپا علیه ایران خاتمه پیدا کند. مضافا بر‌اساس قطع‌نامه 2231 بسیاری از محدودیت‌های فنی هسته‌ای ایران در پایان سال هشتم منقضی می‌شوند. با توجه به نکات فوق، جواد ترابی در ادامه تحلیل خود به «شرق» روی این نکته تأکید جدی دارد که اگر به هر دلیلی واشنگتن و تروئیکای اروپایی نتوانند تا زمان مدنظر به توافق مطلوب خود با تهران دست یابند، شاید به سمت مسیر احتمالی بعدی که فعال‌شدن مکانیسم ماشه است بروند، دور از ذهن نباشد.

در کنار این نکته، جواد ترابی به موضوع مهم‌تری هم می‌پردازد که ناظر به تقلاهای نتانیاهو است. از این رهیافت، تحلیلگر مسائل برجامی عنوان می‌دارد که هرچه به افق‌های برجامی در مهر ماه و دی ماه 1402 نزدیک‌تر شویم، بدون‌شک اسرائیل فارغ از اینکه چه دولتی و چه نخست‌وزیری روی کار باشد، خود را به آب و آتش می‌زند که این توافق را برهم بزند. با این وصف، این تحلیلگر به سناریوهای متعددی از تلاش اسرائیل برای فشار بیشتر به آمریکا و اروپا گرفته تا تهدید آژانس و حتی حمله نظامی، ترور، خرابکاری هسته‌ای و... اشاره می‌کند.

از‌این‌رو مفسر حوزه برجامی، سال 1402 را آبستن اتفاقات مهم درباره توافق هسته‌ای می‌داند. با این ارزیابی، ترابی خاطرنشان می‌کند که حدود دو ماه دیگر یعنی خرداد ماه نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برگزار می‌شود و بر‌اساس توافق چهاربندی اسفند سال گذشته میان ایران و آژانس باید پرونده سه مکان مورد ادعای آژانس نیز بسته شود تا عملا یکی از عوامل اصلی بن‌بست در مذاکرات هسته‌ای که بیش از شش ماه است به بن‌بست خورده، حل‌وفصل شود.

البته طبق توافق اسفند میان تهران و وین قرار بود نشست فنی در تهران برگزار شود که تا به اکنون خبری از سفر هیئت آژانس به تهران نیست؛ ولی حمید اسماعیلی در ادامه گفت‌وگویش با «شرق» از اهمیت این سفر و دستاورد آن برای نشست فصلی در خرداد ماه می‌گوید؛ بنابراین به نظر این تحلیلگر در یک نگاه وسیع‌تر، غرب اکنون در میانه یک بحران هسته‌ای در حال تشدید است. در نتیجه با وجود تمام اتفاقات مثبت بعد از توافق پکن و تحولات در منطقه، اسماعیلی تصریح می‌کند که تهران برای برون‌رفت از وضعیت فعلی باید روی برجام تمرکز کند. در سایه این نکته مذاکرات هسته‌ای و احیای برجام همچنان «اولویت» و «اولیّت» سیاست خارجی تهران برای 1402 خواهد بود.