خودکشی یا مرگ خودخواسته

رامیز قلی‌نژاد، کارشناس رسانه و ارتباطات: طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی، سالانه حدود یک‌میلیون نفر مرگ بر اثر خودکشی در سراسر دنیا رخ می‌دهد. در سال ۲۰۱۶، خودکشی دومین علت مرگ در بین جوانان ۱۵-۲۹ سال در جهان بوده‌ است (سازمان بهداشت جهانی).

طبیعتا رسانه‌ها با توجه به ارزش‌های خبری موضوع -چه در قالب گزارش‌های موردی به‌ویژه درباره‌ خودکشی چهره‌های معروف و به‌اصطلاح سلبریتی‌ها و چه به‌صورت گزارش‌ها یا مقالات تحلیلی و تحقیقی- به این موضوع می‌پردازند که این امر می‌تواند ابعاد رسانه‌ای و تبعات اجتماعی متعدد داشته باشد. از‌این‌رو انتشار گزارش‌های مربوط به خودکشی در رسانه‌های ایران و جهان، با محدودیت‌هایی روبه‌روست و اغلب کشورها، دستورالعمل‌ها و توصیه‌نامه‌هایی برای انتشار اخبار خودکشی دارند.

اولین راهنمای انعکاس خبر خودکشی در رسانه‌ها از طرف سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۹۹ میلادی و در ایران برای اولین‌بار از طرف دفتر اداره سلامت روان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، در سال ۱۳۸۶ تدوین و منتشر شد. در این راهنماها، توصیه‌هایی درباره نحوه انعکاس اخبار و گزارش‌های خودکشی آمده‌ است تا از افزایش آمار خودکشی یا خودکشی‌های تقلیدی جلوگیری شود.

مطالعات انجام‌شده در کشورهای مختلف نشان می‌دهد که گزارش‌ها و اخبار و تصاویر احساسی از خودکشی در روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها و نمایش فیلم و تئاتر با این محتوا، می‌توانند منجر به خودکشی‌های تقلیدی (Copycat) و اقدام به خودکشی شوند. از سوی دیگر تحقیقات نشان می‌دهند نمایش یا گزارش عناصری مانند تسلط بر بحران خودکشی، وجود رفتار یاری‌رسان، نمایش دقیق از شرایط بهداشت روان، مراجعه به متخصصان بهداشت روان و... می‌توانند بر پیشگیری از خودکشی تأثیر مطلوبی بگذارند.

شواهد گسترده‌ای درباره تأثیر نحوه گزارش اخبار مرتبط با موارد خودکشی و اقدام به آن در افزایش موارد خودکشی و سرایت این رفتار که منجر به رفتار خودکشی تقلیدی می‌شود، وجود دارد (پیرکیس و سیساسک و همکاران).

این امر زمانی اتفاق می‌افتد که گزارش‌ها، برجسته، گسترده و وسیع بوده، جزئیات صریح و روشنی درمورد زمان اقدام، روش انجام یا مکان خودکشی ارائه دهند (پیرکیس و همکاران).

برخی مطالعات، استفاده از عناوین نامناسب، عاشقانه‌سازی خودکشی (پیتمن و استیونسون)، اشاره به حادثه‌ای که احتمالا به خودکشی نسبت داده شده (کروتانتالر و همکاران) و تصاویر نامناسب مانند عکس‌هایی از صحنه خودکشی و تشییع جنازه از طریق رسانه‌ها را گزارش کرده‌اند. تحقیقات نشان داده است که به تصویر درآوردن خودکشیِ احساسی در رسانه‌ها مانند اخبار می‌تواند منجر به افزایش خودکشی تقلیدی شود. گزارش‌های خبری رسانه، به تصویر کشیدن خودکشی در تلویزیون، سینما یا پخش آنلاین می‌تواند اثر تقلیدی داشته باشد. اگر تصاویر خودکشی واقعیت را نشان ندهند، می‌توانند در سوءبرداشت عمومی از ماهیت خودکشی نقش داشته، مانع پیشگیری از خودکشی بشوند (لفکوویتس و دیفن باخ).

این تأثیر نامطلوب در ادبیات و هنر هم قابل ردگیری‌ است. خودکشی‌های پس از انتشار رمان «رنج‌های ورتر جوان» از یوهان ولفگانگ گوته از آن جمله است. این کتاب، چون قهرمانش به دلیل یک رابطه عاشقانه شکست‌خورده، خودکشی می‌کند، در اوایل انتشار به دلیل توجیه و ترویج مسئله خودکشی مخالفتی گسترده را در پی داشت و در نتیجه، فروش آن ممنوع اعلام‌ شد؛ اما هیاهوی ناشی از این ممنوعیت به فروش بیشتر اثر کمک‌ کرد و طولی نکشید که به چندین زبان ترجمه شد. (در ایران نیز با ترجمه محمود حدادی به فارسی منتشر شده است). این رمان به‌عنوان مسئول خودکشی‌های تقلیدی در ایتالیا، آلمان و دانمارک شناخته شد. تحقیقات علمی سیستماتیک درمورد خودکشی تقلیدی، با کار دیوید فیلیپس در دهه ۱۹۷۰ آغاز شد. او معتقد است «اثر مسری‌بودن خودکشی با یادگیری اجتماعی، ارتباط دارد، به‌طوری‌که به تصویر کشیدن و گزارش نادرست رسانه‌ها درخصوص افراد دارای افکار و نگرش خودکشی، منجر به پدیده‌ تقلید از رفتارهای خودکشی و درنهایت منجر به خودکشی می‌شوند (پیرکیس، کروتانتالر و دیگران). این اثر ممکن است برای جوانانی که مستعد ابتلا به یادگیری اجتماعی هستند، آسیب‌رسان باشد (مادلین گولد و همکاران). در مواردی که رسانه‌ها، خودکشی یک فرد مشهور را گزارش می‌کنند، ممکن است گزارش نامناسب آنها، افراد را بیشتر مستعد تقلید کند (کروتانتالر، سو، شافر، یوئدا و دیگران).

چهار دهه پیش، فیلیپس گزارش داد که پس از انتشار گزارش‌های خودکشی در صفحه اول روزنامه نیویورک تایمز، خودکشی به میزان درخور‌توجهی افزایش یافته‌ است. در آن زمان، او برای اولین‌ بار اصطلاح «اثر ورتر» (Werther Effect) را معرفی کرد که مترادف با تأثیر گزارش رسانه‌ها در افزایش بروز خودکشی شد. کروتانتالر و همکاران به‌عنوان همتای اثر ورتر و به‌نوعی در مقابل آن، اصطلاح «اثر پاپاگنو» (effect Papageno) را ابداع کردند تا توجه خود را به تأثیر پیشگیرانه‌ گزارش رسانه‌ها از خودکشی تغییر دهند. اثر پاپاگنو، نام خود را از شخصیتی به اسم «پاپاگنو» در یکی از اپراهای معروف موتزارت به نام «فلوت سحرآمیز» گرفته است. «شاهزاده تأمینو» برای نجات جان دختری به نام «پامینا» از چنگال یک ‌کشیش اعظم به نام «ساراستر» تلاش می‌کند. پاپاگنو شخصیتی‌ است که در داستان، شاهزاده تأمینو را همراهی می‌کند. او دل‌باخته‌ دختری به نام «پاپاگنا» می‌شود؛ اما خیلی زود درمی‌یابد که هرگز نمی‌تواند به عشق خود برسد. پاپاگنو تمام امید خود را از دست داده، سعی می‌کند با حلق‌آویز‌کردن، جان خود را بگیرد. با‌این‌‌حال، روح مهربان سه کودک در اثنای این کار بر او تجلی یافته، او را از انجام این کار بازمی‌دارند (کی. هاوتون، ون هیرینگن). اگر گزارش‌ها روی افرادی که بر میل به خودکشی غلبه کرده‌اند یا روی درمان بیماری‌های روانی و رفتار خودکشی تمرکز کنند، می‌توانند تأثیر پیشگیرانه داشته باشند (یو هگرل، کروتانتالر) و افرادِ در معرض خطر خودکشی نیز برای دریافت کمک، تشویق شوند (مان، آپتر و دیگران). اگرچه رسانه‌ها می‌توانند اثر پیشگیرانه داشته باشند؛ اما طبق گفته‌های سیساسک و وارنیک، سوگیری گزارش وجود دارد؛ زیرا تحقیقات بیشتری درمورد اثر ورتر انجام می‌شود، نه اثر پاپاگنو. با این اوصاف و به بهانه مرگ کیومرث پوراحمد، نحوه انعکاس خبر را در روزنامه‌های 17 فروردین 1402 (حدود 50 روزنامه) صرفا در حد صفحه اول و بدون تحلیل محتوا بررسی کردم:

1- 30 درصد از روزنامه‌های بررسی‌شده از‌جمله کیهان، رسالت، جمهوری‌اسلامی، قدس و... در صفحه اول خود هیچ اشاره‌ای به این رویداد نکرده‌اند (صفحات داخلی را ندیده‌ام). ۷۰ درصد دیگر، موضوع را در صفحه‌ اول خود منعکس کرده‌اند.

2- 46 درصد مطبوعات با استفاده از عباراتی مانند «پایان تلخ»، «مرگ»، «درگذشت» و... بدون اشاره به موضوع خودکشی، خبر را در صفحه‌ اول کار کرده‌اند. ایران، همشهری، پیام ما، آرمان امروز، آفتاب یزد، جام‌ جم، ابتکار، خراسان، شهروند، کار و کارگر، وطن‌ امروز، جهان صنعت و... از این جمله هستند.

3- چهار روزنامه «شرق»، اعتماد، هفت صبح و دنیای اقتصاد از عباراتی مانند «مرگ خودخواسته» یا «خزان خودساخته» استفاده کرده‌اند (حدود ۱۰ درصد).

4- تنها نزدیک ۱۰ درصد از روزنامه‌ها (جوان، سیاست روز، رویش ملت و آسیا) از عبارت خودکشی استفاده کرده‌اند. سیاست روز با تیتر و عکس یک «چرا خودکشی؟» تندترین انعکاس را در بین تمام مطبوعات داشته است.

پ.ن: این یادداشت با استفاده از مقاله «به‌روزرسانی راهنمای انعکاس اخبار خودکشی در رسانه‌ها» (مهدیه نبردی، رضا وزیری‌نژاد، حسن احمدی‌نیا، عبدالله رحمانی، محسن رضائیان) نوشته شده‌ است.