مردودی جام‌جم

 اواخر سال 1395 بود که برنامه ششم توسعه برای اجرا تصویب و ابلاغ شد؛ برنامه‌ای که در یکی از مواد خود برخی از دستگاه‌ها را ملزم کرده تا درخصوص کاهش آسیب‌های اجتماعی در جامعه تلاش کنند و همچنین در یک هدف‌گذاری اعلام کرده در پایان این برنامه باید میزان آسیب‌های اجتماعی 25 درصد کاهش یابد. در این برنامه همچنین اعلام شده اولویت‌ها در زمینه آسیب‌های اجتماعی با مواردی همچون اعتیاد، طلاق، حاشیه‌نشینی، کودکان کار و مفاسد اخلاقی است و در ادامه برای برخی از دستگاه‌ها وظایفی تعریف کرده تا در طول این برنامه در جهت کاهش این آسیب‌های اجتماعی تلاش کنند. به‌تازگی مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی منتشر کرده که در آن عملکرد این دستگاه‌ها بررسی شده است. چنان که از شمایل گزارش برمی‌آید، احتمالا با یک سلسله گزارش مواجه خواهیم بود که در آن عملکرد هر دستگاه به تفکیک بررسی شده است. اما گزارشی که به‌تازگی روی خروجی وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس قرار گرفته‌، به صورت مشخص روی عملکرد صداوسیما در زمینه کاهش آسیب‌های اجتماعی کار کرده است. این گزارش را «فاطمه محمدی» تهیه و تدوین کرده و متن کامل آن روی خروجی وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس بارگذاری شده است. نتیجه بررسی‌های این پژوهشگر بر اساس گزارش‌های عملکرد سالانه صداوسیما و آمارهای منتشر‌شده در زمینه آسیب‌های اجتماعی، نشان می‌دهد این سازمان چندان در رسیدن به اهداف تعیین‌شده برایش در این راستا موفق نبوده است. صداوسیما به‌عنوان یک رسانه فراگیر و البته انحصاری ملی، با ردیف بودجه‌ای بحث‌برانگیز، در سال‌های اخیر همیشه به دلیل عدم تأثیرگذاری و ازدست‌دادن مرجعیت رسانه‌ای، هدف انتقادها بوده است. در این گزارش اما بدون نگاهی سیاسی و تنها بر اساس اعداد و ارقام منتشر‌شده از سوی نهادهای مرجع، به روشنی نشان داده می‌شود که این سازمان علی‌رغم در اختیار داشتن بودجه، نیرو و تریبون اختصاصی، در رسیدن به اهداف از پیش تعیین‌‌شده و تکلیفی در زمینه کاهش آسیب‌های اجتماعی شکست خورده است.

مبارزه با اعتیاد؛ غیر مؤثر و ناکارآمد

مطابق با قوانین و مقررات موجود از‌جمله ماده 9 قانون خط‌مشی و اصول کلی اداری سازمان صداوسیما، ماده 6 قانون حمایت از اطفال و نوجوانان، ماده 28 قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت و همچنین قانون برنامه ششم توسعه و‌... صداوسیما مکلف است نسبت به برنامه‌ریزی، تولید محتوا و فرهنگ‌سازی در زمینه کنترل و کاهش مسائل و آسیب‌های اجتماعی در حوزه‌های مختلف اقدام کند. در این زمینه متناسب با گزارش عملکرد سازمان صداوسیما در رابطه با آسیب‌های اجتماعی اولویت‌دار جامعه (موضوع ماده 80 قانون برنامه ششم توسعه) در سال ۱400 این سازمان در زمینه اعتیاد به مصرف مواد مخدر در حدود 1180:36 دقیقه برنامه در رادیو و تلویزیون تولید کرد که 70 درصد آن در شبکه‌های استانی و مراکز استان‌ها و بخش اعظم آن در تولیدات رادیویی بوده است. با توجه به مجموعه اقدام‌ها و فعالیت‌های سازمان صداوسیما در حوزه کنترل و کاهش اعتیاد به مواد مخدر، بررسی‌ها نشان می‌دهد تنوعی از برنامه از قبیل برنامه‌های گفت‌وگو‌محور، مستند، سرگرمی و... در دستور کار این سازمان بوده است. مرکز پژوهش‌های مجلس در بررسی عملکرد صداوسیما در این بخش می‌نویسد: «به نظر می‌رسد سبد سرگرمی، خاصه در بخش فیلم، سریال و مسابقه، در این حوزه و تولید ویژه‌برنامه به محوریت جوانان و نوجوانان ضعیف بوده است و می‌توان گفت اقدام‌های رسانه ملی خصوصا در شبکه‌های سراسری و ملی با توجه به امکانات و ابزارهای در اختیار، چندان اثربخش نبوده است؛ چرا‌که آمارها نشان می‌دهد نه‌تنها در روند آسیب‌های اجتماعی کاهشی رخ نداده، بلکه روند اعتیاد به مصرف مواد مخدر در سال‌های اخیر افزایشی بوده است و متأسفانه این امر در سنین نوجوانی نیز شیوع گسترده‌ای داشته است. نکته قابل تأمل دیگر میزان اثربخشی و کارایی این اقدام‌هاست که در این زمینه اطلاعات لازم و قابل ارائه‌ای در دسترس نیست. اما آنچه در بستر واقعیت‌های اجتماعی جامعه ملاحظه می‌شود، طی سال‌های اخیر، شاهد افزایش نرخ اعتیاد به مواد مخدر و شیوع این آسیب در سنین پایین و تغییر الگوها و سبک‌های پرخطر مصرف (روان‌گردان‌ها) هستیم». با وجود اینکه بحث اعتیاد به مواد مخدر به‌طور مستقیم کارکردهای نهاد خانواده را دچار اختلال و آسیب می‌کند و افراد در سنین نوجوانی و جوانی در خطر اعتیاد هستند، به‌ نظر می‌رسد سبد سرگرمی، خاصه در بخش‌های فیلم و سریال و مسابقه در این حوزه و تولید ویژه‌برنامه به محوریت جوانان و نوجوانان ضعیف بوده است و می‌توان گفت اقدامات رسانه ملی خصوصا در شبکه‌های سراسری و ملی با توجه به امکانات و ابزارهای در اختیار، چندان اثربخش نبوده است. هرچند آگاه‌سازی توسط رسانه با مقوله آموزش از یک طرف و مقوله خبررسانی از طرف دیگر ارتباط نزدیک دارد، اما هر کدام کارکرد و تأثیر متفاوتی در جامعه و ذهن مخاطب دارد که صداوسیما در بخش آموزش آنچنان که شایسته است، نتوانسته در جهان‌بینی افراد تأثیرگذار باشد؛ چرا‌که آمارها نشان می‌دهد نه‌تنها در روند آسیب‌های اجتماعی کاهشی رخ نداده، بلکه متأسفانه روند اعتیاد در سال‌های اخیر افزایشی بوده است و این امر در سنین نوجوانی نیز شیوع گسترده‌ای داشته است.

طلاق و سایر آسیب‌ها

سازمان صداوسیما در حوزه کنترل و کاهش طلاق 439:35 دقیقه برنامه در رادیو و تلویزیون در دو بخش ملی و استانی تولید کرده است که بخش اعظم آن در ساختار برنامه‌های گفت‌وگو‌محور از طریق رادیو و در شبکه‌های استانی بوده است. سهم شبکه‌‎های ملی در این حوزه بسیار ناچیز بود و در‌واقع بنا بر الزامات قانونی که بر عهده این سازمان بوده‌، به نظر می‌رسد بخش زیادی به مسئله طلاق اختصاص داده نشده است. بیشترین حجم تولیدات در شبکه‌های رادیویی بوده و سیما سهم کمتری در تولیدات رسانه‌ای در حوزه طلاق داشته است. در گزارش مرکز پژوهش‌ها اشاره شده که «با توجه به اهمیت موضوع طلاق و نگاه حاکمیت به رشد و تعالی، تشکیل و تحکیم خانواده و حفظ این نهاد با‌ارزش و با در نظر گرفتن پتانسیل و ظرفیت بالای سازمان صداوسیما و نقش پررنگ آن در جذب مخاطب، انتظار می‌رفت پیوست خانواده مهم‌ترین و جدیدترین پیوست رسانه‌ای خاصه در سال‌های اخیر باشد که نمود تولیدات و نظرسنجی‌های مردمی خلاف این رویکرد را نشان می‌دهد». مجموعه اقدامات و فعالیت‌های سازمان صداوسیما در حوزه حاشیه‌نشینی عمدتا متمرکز بر تهیه مستند، گزارش و برنامه‌های گفت‌وگو‌محور و آموزشی بوده است. در‌واقع‌ به نظر می‌رسد اقدام‌های این سازمان در حوزه حاشیه‌نشینی بیشتر محدود به ارائه گزارش کار از سوی مسئولان و دستگاه‌های مربوطه بوده و به تولید چند مستند گزارشی مختصر از برخی مناطق اکتفا شده است. در ضمن، بخش اعظم این تولیدات در شبکه‌های استانی بوده و متأسفانه تولیدات شبکه‌های سراسری و ملی بسیار کم و ناچیز بوده است. هرچند این آسیب بیشتر از اینکه تحت تأثیر نظام فرهنگی، آموزشی و رسانه‌ای باشد، تحت تأثیر نظام بازار و سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی کشور است، اما این گزاره به معنای انکار نقش صداوسیما و نهادهای مشابه آن نیست. صداوسیما در این زمینه می‌تواند به‌عنوان یک نهاد اجتماعی مطالبه‌گر و ناظر در اجرای قوانین عمل کند. با این تلقی باید افزود میزان اثربخشی و کارایی این نهاد در پیگیری مطالبات جامعه محل سؤال است و نیازمند تقویت و بهبود کیفیت برنامه‌ها در این زمینه است. درباره مسئله کودکان کار و خیابان، گزارش‌های عملکردی سازمان صداوسیما نشان می‌دهد اقدام و فعالیت مشخصی انجام نشده یا مدل پردازش به این موضوع به صورت مستقل نبوده است و در سایر برنامه‌ها بخش یا قسمتی از برنامه به این موضوع اختصاص یافته است. اگرچه بررسی‌های بیشتر حاکی از آن است که صدا‌وسیما دو محور فعالیت در چارچوب تهیه برنامه‌ها و سریال‌های تلویزیونی و دیگری در قالب برنامه‌های گفت‌وگو‌محور را در دستور کار خود داشته است. البته تعداد و فراوانی این برنامه‌ها بسیار محدود بوده و علاوه بر این، میزان اثربخشی و کارایی این برنامه‌ها نیز محل پرسش است و بر اساس شواهد و واقعیت‌های اجتماعی در جامعه می‌توان میزان اثرگذاری این نوع اقدام‌ها را بسیار ضعیف ارزیابی کرد. این در حالی است که مقوله آگاهی‌بخشی به جامعه که از‌جمله رسالت‌های اصلی سازمان صداوسیماست، می‌تواند نقش مهمی در کنترل و کاهش این آسیب ایفا کند. کنترل و کاهش مفاسد اخلاقی نیز از‌جمله مسائل مورد تأکید در ماده 80 قانون برنامه ششم توسعه است. بر اساس گزارش‌های موجود، عملکرد سازمان صداوسیما در این زمینه 580:12 دقیقه برنامه گفت‌وگو‌محور، آموزشی، نشاط و سرگرمی، گزارش و‌... در دو سطح ملی و استانی در دو بخش رادیو و تلویزیون بوده است. با این توضیحات، در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به صورت کلی درباره عملکرد صداو‌سیما در زمینه کاهش آسیب‌های اجتماعی با اولویت بالا آمده است: «در مجموع عملکرد سازمان صداوسیما با توجه به منابع، امکانات و ظرفیت‌های موجود در این سازمان و جامعه، مطلوب ارزیابی نمی‌شود. هرچند این سازمان متولی اصلی همه آسیب‌های اجتماعی در کشور نیست، اما با تعامل جدی و مستقیم با نهادها و دستگاه‌های مربوطه می‌تواند نقش مؤثری در کنترل و کاهش این آسیب‌ها در کشور داشته باشد.

کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی در برنامه ششم توسعه

ماده 80 برنامه ششم توسعه 

دولت مکلف است طبق قوانین مربوطه و مصوبات شورای اجتماعی، به‌منظور پیشگیری و کاهش آسیب‌های اجتماعی، نسبت به تهیه طرح جامع کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی با اولویت اعتیاد، طلاق، حاشیه‌نشینی، کودکان کار و مفاسد اخلاقی مشتمل بر محورهای ذیل اقدام کند؛ به‌گونه‌ای که آسیب‌های اجتماعی در انتهای برنامه به بیست‌و‌پنج درصد (٢٥ %) میزان کنونی  کاهش یابد.

بند ب ماده 104 برنامه ششم توسعه

سازمان صداوسیما مکلف است در برنامه‌های خود ترویج ازدواج، ضد ارزش بودن طلاق و آسیب‌های اجتماعی آن برای زوج‌ها و فرزندان، فرهنگ افزایش پایبندی زوج‌ها به خانواده و حفظ حرمت خانواده را به‌عنوان محورهای اصلی سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی مدنظر 

قرار دهد.