خزر در وضعیتی نگران‌کننده
خیلی پیش‌تر از آنکه خشک‌شدن تجن زنگ خطر را برای مازندرانی‌ها به صدا درآورد پسروی آب خزر و پایین‌آمدن تراز این دریاچه موجب نگرانی شده بود. اگرچه در سال‌هایی که خزر در‌حال پسروی بود، توجه ایرانی‌ها بیشتر به دریاچه ارومیه‌ای جلب شده بود که تقریبا خشک شده بود اما اعداد و ارقام نشان می‌دهد که دریای خزر هم ممکن است سرنوشت ناراحت‌کننده‌ای در پیش داشته باشد
خیلی پیش‌تر از آنکه خشک‌شدن تجن زنگ خطر را برای مازندرانی‌ها به صدا درآورد پسروی آب خزر و پایین‌آمدن تراز این دریاچه موجب نگرانی شده بود. اگرچه در سال‌هایی که خزر در‌حال پسروی بود، توجه ایرانی‌ها بیشتر به دریاچه ارومیه‌ای جلب شده بود که تقریبا خشک شده بود اما اعداد و ارقام نشان می‌دهد که دریای خزر هم ممکن است سرنوشت ناراحت‌کننده‌ای در پیش داشته باشد. همه آنهایی که به سواحل شرقی خزر در این سال‌ها سر زده باشند با پسروی شدید آب مواجه شده‌اند. اسکله‌هایی که حالا در خشکی واقع شده‌اند و خط ساحلی که خیلی عقب کشیده است. همین تصاویر نشان می‌دهد دریای خزر با تغییرات گسترده‌ای ناشی از تنش‌های آبی مواجه شده است.
میانکاله در خط اول تغییرات
نواحی ساحلی به لحاظ فیزیکی و اکولوژیکی تحت تأثیر عوامل طبیعی و انسانی دائما در‌حال تغییر هستند، این تغییرات بر روی خط ساحلی و نواحی ساحلی تأثیر گذاشته و در ادامه اثر منفی بر زندگی انسانی، فعالیت‌های انسانی و ارتباطات دریایی می‌گذارد. پایش ناحیه ساحلی، امری مهم در توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست آن است؛ برای پایش ناحیه ساحلی، استخراج خط ساحلی در زمان‌های مختلف کاری اساسی است. خط ساحل یکی از مهم‌ترین عارضه‌های خطی بر روی سطح زمین بوده که طبیعت پویا را نشان می‌دهد.
کرانه خزر در سه استان گلستان، مازندران و گیلان به دلیل مواهب طبیعی منحصربه‌فرد، مناسب برای کشاورزی و گردشگری همواره طی سال‌های متمادی کانون جمعیتی و سکونتی شده است و این روند ادامه دارد. پراکنش مکانی فعالیت‌های کشاورزی به‌ویژه در مورد محدوده‌های کشت آبی در حاشیه جنوبی دریای خزر قرار دارد، از سوی دیگر بیشترین اراضی جنگلی کشور که دربرگیرنده جنگل‌های تجاری و حفاظتی است، در دامنه‌های شمال البرز و کناره‌های دریای خزر واقع شده است. در نوار ساحلی جنوبی دریای خزر بخش گردشگری کارکرد پایه‌ای اقتصاد را تشکیل داده و بخش ماهیگیری، شیلات و فعالیت‌های بندری کارکرد‌های اقتصادی غالب بعدی محسوب می‌شود.
در مقابل نقاط قوت برشمرده‌شده، نوسانات سطح آب دریای خزر، شدت‌یافتن تغییر کاربری اراضی اهمیت موضوع آزادسازی حریم دریا، بهره‌برداری نادرست از منابع، فرسایش، روان‌گرایی و لرزه‌خیزی بالای منطقه ساحلی دریای خزر، نبود سیستم مناسب تصفیه فاضلاب‌های خانگی، صنعتی، کشاورزی و فقدان زمین مناسب برای دفع پسماند و مواد زائد به دلیل بالابودن سطح آب زیرزمینی از جمله مهم‌ترین نقاط ضعف این پهنه ساحلی است. به بیان ساده‌تر نواحی ساحلی شمال کشور به‌شدت از لحاظ سکونت انسانی پرتجمع و توسعه‌یافته هستند و لازم است تا زیستگاه‌های منحصربه‌فرد آنها (تالاب‌ها، خلیج گرگان) از گزند تخریب محافظت شوند.
بررسی‌های کارشناسان حفاظت محیط زیست و مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر نشان می‌دهد که تداوم خشک‌سالی، کاهش نزولات جوی و نوسانات سطح آب دریای خزر و از طرف دیگر مهار آب‌های سطحی در حوضه آبریز بالادست، سبب گسترش خشکی تالاب میانکاله از غرب به شرق به حدود ۳۰ درصد از سطح تالاب برابر با ۱۵ هزار هکتار رسیده است.
از آنجایی که استان مازندران دارای سه بندر مهم تجاری و اقتصادی است و سالانه حجم زیادی از کالاهای اساسی کشور از این بنادر وارد و صادر می‌شود و از طرفی اسکله مهم صید و صیادی کیلگا در بابلسر نقش مهمی در اقتصاد شیلاتی استان دارد، پسروی و کاهش تراز آب دریای خزر از دغدغه‌های جدی این بخش از فعالیت اقتصادی محسوب می‌شود. طبق بررسی‌های صورت‌گرفته و اظهارات کارشناسان بنادر و شیلات استان اگرچه تاکنون اثر منفی بر فعالیت‌های بندری و شیلاتی نگذاشته است اما تدابیر برای گذر از این چالش‌ها مورد تأکید است.
خلیج گرگان در آستانه خشک‌شدن
شواهد نشان می‌دهد سرعت کاهش تراز آب دریای خزر در‌حال افزایش است، یعنی سال گذشته نسبت به امسال حدود ۲۵ سانتی‌متر کاهش سطح تراز داشتیم، با توجه به اینکه در دسامبر ۲۰۲۲ یعنی آذرماه امسال تراز آب منهای ۲۹ بود، این یعنی اینکه دوباره داریم به تراز آب در سال ۱۹۵۷ می‌رسیم چون آن سال پیک بیشترین پسروی آب دریای خزر یعنی حدود منهای ۲۹ بود و این اتفاق دوباره در‌حال تکرارشدن است که اگر این اتفاق بیفتد، دوباره بحث خشک‌شدن خلیج گرگان جدیت بیشتری پیدا می‌کند و تالاب انزلی و تالاب‌های ساحلی تحت تأثیر خشکی قرار خواهند گرفت که این زنگ خطر نگران‌کننده‌ای برای همه کشورهای ساحلی دریای خزر است. سطح تراز منفی ۲۹ یعنی تراز آب دریای خزر نسبت به سطح آب اقیانوس‌ها و دریاهای آزاد منهای ۲۹ متر پایین‌تر است. عوارض این رفتار یکی خشک‌شدن خلیج گرگان است و زمانی که دوباره تراز بالا بیاید طبیعت خودش را تطبیق می‌دهد و خود را می‌سازد، همین اتفاقی که الان می‌بینیم برای خزر و خلیج گرگان پیش آمده یک بار سال ۵۷ رخ داد؛ یعنی از سال ۴۷ تا ۵۷ ناگهان سطح تراز آب خزر بسیار کاهش یافت و به منهای ۲۹ رسید و بخش وسیعی از خلیج گرگان، تالاب گمیشان خشک شد و تالاب‌های ساحلی همه تحت تأثیر قرار گرفتند، الان دوباره در حال تکرارشدن است با این تفاوت که اکنون گرمایش جهانی بیشتر دارد خودش را نشان می‌دهد؛ چون درجه حرارت کره زمین بیشتر افزایش یافته است.
دکتر مریم آخوندیان، عضو هیئت علمی گروه زیست‌شناسی دریا در دانشگاه مازندران و رئیس مرکز پژوهشی حوضه اقلیمی خزر چندی پیش در واکنش به وضعیت بحرانی خزر گفته بود: دریای خزر به‌صورت کلی نوسانات نسبتا منظم سالانه‌ای دارد، جدای از نوسانات کاهشی و افزایشی ۵۰ ساله گذشته در تراز آب، نوسانات سطح آب سالانه‌ای نسبتا منظم و قابل پیش‌بینی در این دریا وجود دارد. بالاترین سطح تراز آب دریا در ابتدای تابستان، بین خرداد و تیر مشاهده می‌شود و دلیل آن، افزایش ورودی آب از رودخانه ولگا در شمال دریای خزر بوده، به این دلیل که ولگا اصلی‌ترین تأمین‌کننده آب دریای خزر است.
روان‌آب‌هایی که در ابتدای تابستان از ولگا وارد دریای خزر می‌شود، به صورت طبیعی شاهد افزایش سطح تراز آب دریای خزر هستیم. در اوایل زمستان و اواخر آذر، حداقل سطح تراز را در سطح این دریا داریم و این روند کاهش و افزایش به‌صورت منظم و در طول سال تکرار می‌شود. همه افراد ساحل‌نشین و صیادان با این بالا و پایین رفتن سالانه سطح آب، کاملا آشنا بوده و یک روند طبیعی دارد اما در سال جاری به‌صورت کلی، سطح آب دریای خزر کاهش چشمگیری داشته است.
بر اساس آخرین مطالعات دریافتی از مراکز تحقیقاتی، مشخص شده است که سرعت کاهش تراز آب دریای خزر در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال گذشته چهاربرابر افزایش پیدا کرده است. روند کاهش روان‌آب‌ها حجم کاهشی سالانه آب دریای خزر را تحت تأثیر قرار داده است. بخشی از پسروی‌های سنوات گذشته تا حدودی طبیعی بوده ولی چون روند کاهشی در سال گذشته افزایش پیدا کرده است، در برخی از مناطق ساحلی حساس، حجم عقب‌نشینی‌ها نسبت به سال‌های گذشته بیشتر شده است.
کاهش سطح آب خزر و شدت‌گرفتن فرونشست در شهرهای ساحلی
رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی سال گذشته با اشاره به کاهش ۲۱۵ سانتی‌متری تراز آب دریای خزر طی ۲۵ سال اخیر نسبت به تأثیر احتمالی آن در تشدید خطر فرونشست زمین برای شهرهای ساحلی شمالی کشور هشدار داده بود. دکتر علی بیت‌اللهی خاطرنشان کرد: براساس داده‌های سازمان نقشه‌برداری سطح آب دریای خزر به طور مداوم در حال افت است که نتیجه آن پسروی آب در خطوط ساحلی شمال کشور است. در سال گذشته بنا بر ارزیابی‌های صورت‌گرفته آن سازمان با کمک داده‌های ماهواره‌ای، تراز آب دریای خزر در سه‌ماهه اول سال ۱۴۰۰ نسبت به سه‌ماهه اول سال ۱۳۹۹ حدود ۲۵ سانتی‌متر کاهش یافته است. رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه طبق پیش‌بینی‌ها، روند افت سطح آب دریای خزر طی سال‌های آتی نیز ادامه خواهد داشت، تصریح کرد: افت سطح آب دریا در باند ساحلی شمال کشور به‌طور مستقیم به معنی افت سطح آب زیرزمینی در این نوار است که با توجه به نهشته‌های ریزدانه ساحلی در صورت استمرار روند کاهشی آن، رخداد فرونشست زمین و بروز آثار مخرب آن در سطح زمین نظیر رخداد فروریزش و ایجاد فروچاله‌ها و شکاف‌های فرونشستی محتمل است. وی با اشاره به مشاهدات میدانی خود در بندر شرفخانه (ساحل دریاچه ارومیه) گفت: تأثیرات فرونشست ناشی از افت سطح آب دریاچه ارومیه به شکل‌هایی مثل شکستگی عرشه پل و بروز شکاف در سطح زمین در شرفخانه مشاهده می‌شود.
بیت‌اللهی تصریح کرد: براساس برآوردهای اولیه در نوار ساحلی دریای خزر به پهنای تقریبی پنج تا هفت کیلومتر از لب دریا، تعداد ۵۱ شهر و هزار و ۳۷۰ آبادی قرار دارد که جمعیتی در حدود دو‌میلیون و 150 هزار نفر را در خود جای داده است. این در حالی است که بیش از ۳۰۰ هزار واحد مسکونی در این سکونتگاه‌ها (براساس آمار ۱۳۹۵) فاقد اسکلت است؛ بنابراین در صورت توسعه پدیده فرونشست زمین، ریسک این مخاطره در خطوط ساحلی شمالی کشور بالا خواهد بود که تأسیسات مهم و مستحدثات با درجه اهمیت بسیار بالا را هم باید به آن اضافه کرد. رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی خاطرنشان کرد: مهم‌ترین اقدام ضروری و قابل انجام برای شهرهای ساحلی شمالی کشور، راه‌اندازی سامانه دقیق پایش فرونشست زمین در کمربند ساحلی دریای مازندران و تدوین ضوابط و مقررات فرونشست زمین به‌طور‌کلی برای کل کشور و به‌طور ویژه برای مراکز جمعیتی ساحلی است. وی در پایان اضافه کرد: براساس تجربیات جهانی مانند شهرهای ساحلی کشورهای اندونزی، تایلند، آمریکا و … تدوین برنامه کاهش خطر فرونشست زمین برای نوار ساحلی شمالی کشور امری بسیار ضروری است.
