تقصیر ترامپ بود؟

‌ ۱۸ اردیبهشت ‌مقارن با تاریخ شمسی، پنجمین سالگرد خروج ایالات متحده از برجام بود. همه‌چیز بیش از ۱۱ دقیقه طول نکشید؛ ۱۱ دقیقه نطق دونالد ترامپ برای خروج آمریکا از توافق هسته‌ای و بازگشت تحریم‌ها. این اقدام رئیس‌جمهور سابق ایالات متحده سلسله تحولاتی را در عرصه دیپلماتیک آمریکا، جمهوری اسلامی ایران و همچنین اعضای ۱+۴ شکل داد که دامنه آن بر مناسبات منطقه‌ای و جهان اثرگذار بود و کماکان هم شاهد تداوم این آثار هستیم. پس از انفعال، خودداری و اصطلاحا «صبر استراتژیک یک‌ساله»، ایران هم در ۱۸ اردیبهشت ‌۱۳۹۸ در پنج گام، کاهش تعهدات هسته‌ای را اجرائی کرد. البته با روی‌کارآمدن جو بایدن این امید به وجود آمد که مذاکرات نهایتا باعث احیای دوباره توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ شود‌ اما تعلل‌های دولت فعلی آمریکا و همچنین شکل‌گیری موانعی در مسیر مذاکرات برای دولت حسن روحانی موجب شد که ادامه گفت‌وگوهای هسته‌ای به رئیسی سپرده شود. دولت سیزدهم نیز بعد از تأخیری چندماهه، مذاکرات با دولت بایدن را آغاز کرد. در این مذاکرات چندین بار فرصت احیای برجام به دست آمد که به دلایل مختلف هیچ‌گاه عملیاتی نشد.

اکنون به گفته کارشناسان و ناظران، وضعیت مذاکرات هسته‌ای به نقطه‌ای از بحران رسیده که بدتر از دوره دونالد ترامپ است؛ چرا‌که در آن زمان بسترهای حداقلی برای شکل‌گیری توافق وجود داشت که به دلیل اتفاقاتی مانند ترور سردار سلیمانی عملا از دستور کار تهران خارج شده بود،‌ اما اکنون به‌عکس، ایران سعی در ادامه مذاکرات هسته‌ای دارد و این طرف‌های غربی هستند که رغبتی به انجام مذاکرات برای احیای توافق سال ۲۰۱۵ ندارند. در همین راستا شماری از دیپلمات‌های پیشین آمریکایی هم در سالروز خروج دولت دونالد ترامپ از توافق هسته‌ای (برجام) طی نامه‌ای به رئیس‌جمهور ایالات متحده از او خواستند دیپلماسی با ایران را متوقف کرده و «کارزار فشار حداکثری» را دوباره علیه آن به کار ببندد. به گزارش شبکه فاکس‌نیوز، ده‌ها دیپلمات پیشین آمریکایی در این نامه‌ به جو بایدن خواستار متوقف‌کردن دیپلماسی با ایران شدند. در نامه مذکور مطرح شده است که راهبرد فعلی بایدن مبنی بر کاهش تحریم‌ها در قبال رفتار خوب، خطرناک است؛ چراکه «به‌جای متکی‌بودن بر اهرم فشار آمریکا، بیشتر متکی بر اولویت‌های ایران است». این دیپلمات‌های پیشین در نامه خود آورده‌اند: «امروز ما از شما و تیمتان می‌خواهیم پیشنهادها و رویکرد دیپلماتیک در قبال ایران را متوقف کرده و در عوض، کارزار فشار حداکثری را دوباره به کار ببندید که مؤثرترین سیاست برای حفاظت از ملت آمریکا، ملت ایران و دیگر ملل سراسر جهان در قبال ایران است».

‌همه‌چیز از پنجم دی‌ماه ۹۶ شروع شد

به موازات نامه‌نگاری دیپلمات‌های پیشین آمریکایی، در داخل کشور هم شاهد برخی واکنش‌ها در سالگرد خروج ترامپ از برجام بودیم. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه سابق ایران روز دوشنبه در توییتی در‌این‌باره نوشت: «آمریکا برای خوش‌خدمتی به منافع اسرائیل از برجام خارج شد و یک دستاورد بی‌مانند دیپلماتیک را از بین برد. آمریکا بدون هیچ جایگزینی، منافع همه، به‌ویژه آمریکایی‌ها و ایرانی‌ها را به خطر انداخت». ظریف این اقدام آمریکا را «نتیجه دست‌کشیدن از فرصت‌های مشترک در راستای توهمات مجموع-صفر» تلقی کرد.

‌دیروز سه‌شنبه نیز علی باقری‌کنی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه ایران و مذاکره‌کننده ارشد ایران در مذاکرات وین، در سالروز خروج دولت آمریکا از توافق هسته‌ای (برجام) در صفحه توییترش نوشت: «یک یادآوری مهم: پنج سال پیش، آمریکا با خروج غیرقانونی از برجام ضربه بزرگی به «حاکمیت قانون در سطح بین‌المللی» وارد کرد. آمریکا از آن موقع نتوانسته است این اقدام غیرقانونی را جبران کند. اقدامات جبرانی قانونی ایران ادامه خواهد داشت». باقری‌کنی در ادامه نوشت: «اجرای کامل برجام (با لغو مؤثر تحریم‌ها در مرکزیت آن) می‌تواند از سرگرفته شود، به شرط اینکه کشوری که بدعهدی کرده است (اتحادیه اروپا و تروئیکای اروپا) اراده سیاسی باورپذیری برای آن نشان دهند. هیچ فرصتی همیشگی نیست».

‌اما داوود سعیدی این توییت علی باقری‌کنی را اقدام سیاسی و دیپلماتیک تلقی می‌کند؛ چر‌اکه این کارشناس در گفت‌وگوی خود با «شرق»، ادعاهای معاون سیاسی وزارت امور خارجه و مذاکره‌کننده ارشد ایرانی را از دو منظر زیر سؤال می‌برد؛ اول آنکه به زعم سعیدی دیگر چیزی به نام «برجام» وجود ندارد که طرفین بخواهند روی آن مذاکره‌ای انجام دهند تا آن را احیا کنند و در‌ثانی به گفته این تحلیلگر حوزه بین‌الملل اکنون تهران بیش از دیگر بازیگران به این واقعیت اشراف دارد که فرصت چندانی برای مذاکره نمانده است؛ چرا‌که ‌معتقد است‌ ایران قبل‌تر فرصت‌ها را با ارزیابی‌های غلط در دوره رئیسی و با عملکرد کسانی همچون باقری‌کنی و مرندی، یکی پس از دیگری سوزانده است. با این تعبیر، سعیدی اذعان دارد‌ اینکه علی باقری ادعا می‌کند «هیچ فرصتی همیشگی نیست»، اتفاقا به معنای آن است که «فرصتی وجود ندارد».

این مفسر حوزه سیاست خارجی به توییت محمدجواد ظریف هم انتقاد جدی دارد و گفته‌های وزیر امور خارجه سابق کشور را در این توییت بازگوکننده همه وقایع و اتفاقاتی که منجر به خروج دونالد ترامپ از برجام شد، نمی‌داند؛ چرا‌که از دید داوود سعیدی ارزیابی غلط دولت سابق ایالات متحده آمریکا و تحریکات اسرائیل و همچنین کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس که در آن زمان زاویه جدی با تهران داشتند، تنها بخشی از پازل اقدام ترامپ برای خروج از توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ بود. در ادامه این کارشناس با تغییر زاویه دید خود، موتور محرکه این اتفاق (خروج ترامپ از برجام) را تحولات داخلی در دی‌ماه سال ۹۶ ارزیابی می‌کند که به گفته حسن روحانی، «نباید آدرس غلط بدهیم؛ چرا‌که همه چیز از پنجم دی‌ماه ۹۶ شروع شد».

با ذکر این جمله از رئیس‌جمهور سابق، تحلیلگر مسائل بین‌الملل اعتقاد دارد به‌واسطه تنش‌آفرینی جریان‌های مخالف دولت دوازدهم، اعتراضات گسترده‌ای در سراسر ایران شکل گرفت که این ارزیابی را در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، اسرائیل و به‌خصوص آمریکا به وجود آورد که شکافی جدی بین سیستم و ملت شکل گرفته است و سیاست خارجی ایران نیز از پشتوانه مردمی برخوردار نیست. به همین دلیل سعیدی تأکید دارد که ترامپ این تصور را پیدا کرد که با خروج از برجام می‌تواند در سایه ضعف دیپلماتیک ایران، توافقی طولانی‌مدت‌تر و جامع‌تر را با تهران به نتیجه برساند.