چالش‌های پیش‌روی افغانستان

مهدی زارع: در دو هفته گذشته تنش‌هایی لفظی بین مسئولان دولتی ایران و طالبان در افغانستان عمدتا بر سر مسئله حقابه هیرمند در‌گرفته است؛ ولی به‌راستی افغانستان با کدام چالش‌ها مواجه است؟ خشک‌سالی طولانی در سراسر این کشور در مناطق جنوبی، شمالی و غربی به شدیدترین شکل ممکن احساس می‌شود. بر اساس ارزیابی اخیر از کل افغانستان، 80 درصد از خانواده‌ها آب کافی برای نیازهای روزانه خود ازجمله برای نوشیدن، پخت‌وپز، حمام‌کردن یا بهداشت ندارند. دهه‌ها درگیری، بی‌ثباتی سیاسی و فروپاشی اقتصادی منجر به جابه‌جایی افراد بی‌شماری در داخل افغانستان شده است که تا پایان سال 2021، 4.3 میلیون بی‌جاشده داخلی وجود داشته است. جابه‌جایی و مهاجرت راهبرد رایج مقابله برای بسیاری از افغانستانی‌هاست. سال‌ها تغییرات نامطلوب محیطی، محرک‌های جابه‌جایی، تشدید ناامنی غذایی، توسعه‌نیافتگی، حمایت از افراط‌گرایی خشونت‌آمیز و سایر پدیده‌هایی که به‌ گونه‌ای برای ناظران عادی آشکار نیست، مهاجرت داخلی و بین‌المللی را تشدید کرده است. خشک‌سالی شدید و سیل ناشی از تغییرات اقلیمی، اثرهای مختلفی داشته و به‌ویژه در بیشتر‌شدن گرسنگی نقش داشته است. این وضعیت غم‌انگیز پس از هرج‌ومرج خروج آمریکا و سایر نیروهای بین‌المللی در مرداد 1400 پس از دو دهه حضور و مسدود‌شدن منابع مالی دولت افغانستان در بحبوحه تسلط طالبان، به‌شدت بدتر شد. در کشوری که نزدیک به 70 درصد جمعیت آن در مناطق روستایی زندگی می‌کنند، 80 درصد معیشت مردم به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به کشاورزی وابسته است. بودجه‌های ملی از دیرباز عمدتا بر مبارزه با چالش‌های امنیتی متمرکز شده‌اند و افغانستان را به یکی از کم‌تجهیزترین کشورها برای مقابله با اثرهای تغییرات اقلیمی تبدیل کرده و با مدیریت ضعیف منابع آب، سیل‌های ناگهانی شدید، رایج‌تر و کنترل آنها دشوارتر شده است و خشک‌سالی شدید جوامع روستایی و کشاورزان را قادر به دسترسی به آب نمی‌کند. خشک‌سالی و نبود مدیریت منابع آب بر امنیت نیز اثر گذاشته است؛ زیرا فرصتی برای طالبان ایجاد کرده تا حضور خود را در مناطق روستایی با تشویق و استخدام کشاورزان جوان بی‌کار گسترش دهند. تسلط طالبان بحران اقتصادی کشور را تشدید کرد و همچنین منجر به کاهش بودجه جامعه بین‌المللی ازجمله برای توسعه منابع آب و پروژه‌های کاهش تغییرات اقلیمی شد. این وضعیت کشاورزان را در برابر سوانح آسیب‌پذیرتر کرد؛ زیرا از بازگشت میلیون‌ها نفری که در سطح بین‌المللی به دلیل سال‌ها جنگ آواره شده بودند، ممانعت کرد و دیگران را مجبور به مهاجرت، چه در داخل کشور و چه فراتر از مرزهای آن کرد. طالبان از شهریور 1400 تاکنون مشغول تشکیل دولت خود بوده‌ و تفسیر خود را از قوانین شریعت، به‌ویژه درباره محدودیت زنان اعمال می‌کند. آنها هنوز توسط جامعه جهانی به رسمیت شناخته نشده‌اند. طالبان هر برنامه‌ای که داشته باشد، با کمبود ظرفیت فنی مواجه است؛ زیرا بیشتر منصوبان ارشد آنها ملاهای مدارس دینی طالبان هستند و بسیاری از کارشناسان فنی مهاجرت کرده‌اند. طالبان همچنین اداره ملی تنظیم امور آب را منحل کرده است.

در افغانستان محصور در خشکی، به دلیل بارش کم و کاهش بارش برف، فراوانی سیلاب‌ها (به دلیل بارندگی شدید و ناهموار که بین 10 تا 25 درصد در 30 سال گذشته افزایش یافته و آب‌شدن سریع برف) و دمای گرم‌تر که به‌طور متوسط 1.8 درجه سانتی‌گراد بالاتر از سال 1950 است، خشک‌سالی گسترش یافته است. خشک‌سالی که دوسوم کشور را در سال 2018 تحت تأثیر قرار داد، جنبش‌‌های توده‌ای را برانگیخت و موجب شد حدود چهار‌میلیون افغان نیازمند حمایت غذایی باشند. در سال 2018/ 1397 افغان‌ها بیشتر به دلیل سوانح طبیعی و محیطی آواره شدند تا درگیری.

بدتر‌شدن شرایط اقلیمی باعث تغییرات محیطی در درجات مختلف در سراسر افغانستان می‌شود که به‌ویژه کشاورزان و دامداران را تحت تأثیر قرار داده است. در ولایات بادغیس و بلخ در شمال غرب و شمال، خشک‌سالی شدید اخیر باعث تلف‌شدن احشام، پژمرده‌شدن محصولات و تخریب مزارع شد. برخی از کشاورزان به شهرهای بزرگ افغانستان مهاجرت کرده‌اند، با‌این‌حال، دیگران به کشورهای همسایه مهاجرت کردند. یک روز سیلاب بیش از 70 نفر را در ولایت پروان در شمال کابل در مرداد 1399 کشت و در ولایت نورستان شرقی، یک هفته سیلاب در 1400 بیش از صد نفر را به کام مرگ فرو برد. برخلاف خشک‌سالی، افرادی که از این نوع سیل‌ها جان سالم به در می‌برند، معمولا به‌طور موقت آواره می‌شوند و پس از فروکش‌کردن آب، این افراد به‌تدریج به محل زندگی خود بازمی‌گردند. افغان‌هایی که می‌توانند به کشورهای همسایه مهاجرت کنند، معمولا مردان جوان هستند و در پاکستان (محل زندگی نزدیک به 1.3 میلیون پناه‌جوی ثبت‌شده افغان) و ایران (محل زندگی حدود یک‌میلیون پناه‌جوی ثبت‌شده) ساکن شده‌اند. حضور این تازه‌واردان به هر‌کجا که ختم شود، پایداری محیط‌زیستی شهرهای مقصد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در داخل افغانستان، کابل، هرات، مزارشریف، جلال‌آباد و قندهار سریع‌ترین شهرهای در‌حال رشد هستند که بخشی از آن به دلیل ورود مهاجران در سال‌های اخیر است.

اختلاف‌ها بر سر حقابه منجر به تنش مجدد بین افغانستان و همسایگانش شده است. پروژه‌های سدسازی افغانستان در حوضه هریرود و هیرمند، خشم منطقه پایین‌دست در ایران را برانگیخت. همچنین توسعه سدسازی در حوضه رودخانه کابل به ترس پاکستان در مورد محدودیت دسترسی به آب در آینده دامن زده است. دولت سابق افغانستان دو بند ذخیره‌سازی و انحرافی برای تنظیم جریان آب و تأمین آبیاری کشاورزان در بخش‌های جنوب و جنوب‌غربی کشور، به‌ویژه در فصل خشک، ساخته است. مقامات اغلب ارتباط بین تغییر اقلیم و مهاجرت در افغانستان را نادیده می‌گیرند. تغییرات اقلیمی یک تهدید جدی برای مردم افغانستان و منابع طبیعی است. به دلیل نبود اراده امنیتی و سیاسی، دولت قبلی و حاکمان فعلی نتوانسته‌اند یا نخواسته‌اند این طرح‌ها را اجرا کنند. دولت قبلی افغانستان نخواست معاهدات آب فرامرزی را با همسایگان خود آغاز یا حتی معاهده 1973 با ایران را بر روی رودخانه هیرمند به‌درستی عملیاتی کند.

کشورهای همسایه، ایران و پاکستان، همچنان بر سر دسترسی مردم خود به آب در تنگنا هستند. خشک‌سالی و سایر اثرات تغییر اقلیم که می‌تواند عواقب مخربی داشته باشد، به تشدید مهاجرت به‌عنوان پاسخی به این شرایط می‌انجامد. با تداوم بی‌عدالتی، ناامنی اقتصادی و نوسانات محیطی، این احتمال وجود دارد که تعداد بیشتری از افغان‌ها خانه‌های خود را ترک کنند تا به دنبال امنیت در جای دیگری باشند.

بارش در افغانستان در سال آبی 1401-1402 تا پایان اردیبهشت 1402، در بیشتر نقاط کشور کمتر از میانگین است و بارش تقریبا متوسط در بخش‌های مرکزی، جنوبی و شرقی کشور مشاهده می‌شود. بارش کمتر از حد متوسط، حجم آب برف کمتر از حد متوسط، ذوب برف زودتر از حد معمول در بیشتر حوضه‌ها و شرایط رطوبتی کمتر از حد نرمال خاک تا آخر اردیبهشت 1402 منجر به تنش رطوبتی قابل توجه در منطقه کشاورزی کشت گندم و همچنین در مراتع در مناطق شمالی، غربی و مرکزی افغانستان شده است. در هشتم تا 15 خرداد 1402، الگوی مشابهی وجود دارد؛ بارش بالاتر از میانگین به سمت شمال غربی و دماهای بالاتر از میانگین در سراسر کشور طی خرداد تا مرداد 1402، به‌جز در برخی از بخش‌های مرکزی و جنوبی کشور پیش‌بینی شده است. طبق آخرین پیش‌بینی‌های اداره ملی اتمسفری و اقیانوسی آمریکا (NOAA)، انتظار می‌رود که با ظهور مجدد ال‌نینو در اکتبر تا دسامبر 2023‌/ مهر تا آذر 1402 (احتمال 94 درصد) سال آبی 1402-1403 با بارش کمتر از نرمال مواجه خواهد بود.

در سال جاری نزدیک به 20 میلیون نفر در افغانستان به‌شدت از نظر غذایی در وضعیت ناامن به سر می‌برند و بیش از شش‌میلیون نفر در آستانه شرایط قحطی قرار دارند. از هر 10 خانوار، ۹ خانوار غذای ناکافی مصرف کرده‌اند. البته این اعداد در طول ۱۲ ماه گذشته تغییرات اندکی داشته است. بحران غذایی کنونی با یک بحران اقلیمی هم‌زمان تداوم می‌یابد؛ زیرا 30 ولایت از 34 ولایت افغانستان کیفیت بسیار پایین آب را گزارش می‌دهند. نسبت خانوارهایی که در سال 2022 در معرض خشک‌سالی بودند، شش‌برابر بیشتر از سال 2020 است؛ زیرا افغانستان در سال آبی 2022-2023 وارد سومین سال متوالی خشک‌سالی خود شده است.