مخاطرات مترتب بر خدمات دارویی در ایران

بازار دارویی ایران در سال 1401 بنا بر گزارش آمارنامه سازمان غذا و دارو شامل 57.6 میلیارد عدد دارو بوده است که سرانه هر ایرانی با فرض جمعیت 85 میلیون نفر 677 عدد دارو به دست می‌آید، ارزش ریالی این بازار 106 هزار میلیارد تومان بوده که سرانه هر ایرانی یک‌میلیون‌و 247 هزار تومان است. در بازار دارویی ایران 589 شرکت تولیدکننده واجد پروانه بوده‌اند. این حجم از بازار متعلق به 10‌هزار‌و 908 پروانه محصول بوده است. این تعداد دارو و حجم بازار را 42 شرکت توزیع‌کننده بین بیش از 14 هزار داروخانه توزیع کرده‌اند. به‌ عبارتی چنانچه سهم بازار را به‌ طور مساوی تقسیم کنیم که این‌گونه نیست، به هر داروخانه سهم بازار 7.5 میلیارد تومان می‌رسد. چنانچه کمی واقعی‌تر محاسبه کنیم و سهم داروخانه‌های بزرگ دولتی نظیر 13 آبان و توابع، داروخانه‌های هلال‌احمر، دانشگاه‌ها و بیمارستان‌ها که تقریبا نیمی از این بازار را به خود اختصاص می‌دهند محاسبه و خارج کنیم، حجم بازار در دسترس برای 14 هزار داروخانه مساوی با 50هزارو 300 میلیارد تومان خواهد بود که سهم هر داروخانه در این صورت برابر 3.78 میلیارد تومان از سبد داروی کشور در یک سال به دست خواهد آمد. چنانچه حجم بازار فوق را بر مبنای قیمت فروش داروخانه با بیمار محاسبه کنیم، باید به مبلغ فوق 20 درصد سود داروخانه را هم اضافه کنیم؛ به‌این‌ترتیب حجم بازار داروخانه‌های کشور 60‌هزارو 360 میلیارد تومان خواهد شد. چنانچه سود داروخانه‌ها از این حجم بازار 20 درصد باشد، که براساس فرمول قیمت‌گذاری وزارت بهداشت کمتر از این مقدار به‌ویژه برای داروهای گران‌قیمت است، سود ناخالص داروخانه‌های کشور 12.072 هزار میلیارد تومان خواهد بود. به‌ عبارتی سود هر داروخانه به‌ طور ناخالص از این تجارت 862 میلیون تومان است. یک داروخانه روزانه به‌ طور متوسط حداقل دارای سه نفر پرسنل شامل یک نفر داروساز با حقوق تقریبی 30 میلیون تومان که در بسیاری از نقاط کشور از این مقدار بیشتر است (سالانه 13 ماه با محاسبه عیدی و...=390 میلیون تومان)، دو نفر دستیار و تکنیسین با متوسط حقوق ماهانه 15 میلیون تومان برابر 390 میلیون تومان، جمع هزینه‌های پرسنلی 780 میلیون خواهد بود. با یک حساب سرانگشتی ملاحظه می‌شود که درآمد یک داروخانه از محل فروش دارو حتی کفاف حقوق و دستمزد نیروی انسانی آن را هم نمی‌دهد، چه برسد به هزینه‌های اجاره محل، هزینه‌های جاری آب، برق و... . از‌این‌رو باید مخاطرات زیادی را از جنبه‌های سلامت حرفه‌ای متوجه حرفه داروسازی به‌ویژه در بخش داروخانه دانست. پیامدهای این فعالیت خدماتی‌-تجاری نامتوازن را باید در عوامل مخاطره‌آمیز زیر جست‌وجو کرد:

1- بر حاشیه رفتن خدمات حرفه‌ای داروخانه از فعالیت قانونی و حرفه‌ای داروسازی و غالب‌شدن فعالیت‌های تجاری نظیر فروش لجام‌گسیخته داروی بدون نسخه، پذیرش فعالیت‌های خدمات دارویی خارج از ضابطه مانند عرضه داروهای خارج از فهرست دارویی ایران و رونق تجارت قاچاق و متقلبانه که بدون‌شک اولین آثار آن متوجه سلامت بیماران خواهد بود.

2- شاهدیم که بسیاری از داروخانه‌ها تنها نام داروخانه را یدک می‌کشند و تبدیل به مراکز لوکس عرضه مکمل‌ها، فراورده‌های آرایشی و بهداشتی و... شده‌اند و خدمات دارویی کمتر از 20 درصد از فعالیت‌های آنها را به خود اختصاص می‌دهد. اگرچه عرضه محصولات مکمل و آرایشی بهداشتی و فراورده‌های گیاهی و طبیعی یکی از وظایف داروخانه‌ها در دنیاست؛ اما کم‌رنگ‌شدن اقتصاد دارو در داروخانه را باید هشداری جدی در نظر گرفت که می‌تواند اقتصاد خدمات دارویی را مورد تهدید قرار دهد و خسارت آن متوجه بیماران باشد.

3- اصولا مؤسس داروخانه داروسازان فارغ‌التحصیل هستند. داروسازان، اکثرا پس از چند سال فعالیت و کار در داروخانه‌های دیگران به‌عنوان مسئول فنی خود اقدام به تأسیس داروخانه می‌کنند. روند و جابه‌جایی صورت‌گرفته در سهم اقتصاد دارو در داروخانه و تبدیل داروخانه‌ها به مراکز لوکس عرضه فراورده‌های جانبی دارو، سرمایه‌گذاران منفعت‌طلبی را روانه این حوزه اقتصادی کرده که دانش، آگاهی و تعهد حرفه‌ای نسبت به قداست خدمات دارویی ندارند و داروسازان قسم‌خورده در این بازار سرمایه نامتوازن را تبدیل به کارگزاران گوش به فرمان سرمایه‌گذارانی کرده که تقدس حرفه خدمات دارویی جایی در تفکرات آنها ندارد.

4- قاطبه همکاران داروساز در دانشگاه پس از فراغت از تحصیل با اصول حرفه داروسازی، تعهدات مترتب بر شغل آنها و قداست حرفه داروسازی آشنا می‌شوند. اگرچه برخی از همکاران داروساز آموزش‌دیده و آگاه نیز در انجام وظایف حرفه‌ای خود کوتاهی دارند؛ اما تبدیل حرفه خدمات دارویی در داروخانه به یک تجارت‌خانه، این مخاطرات را دوچندان خواهد کرد و این تهدیدی است که باید از سوی جامعه داروسازی و سیاست‌گذاران جدی گرفته شود.

* رئیس مرکز تحقیقات مدیریت و اقتصاد دارو، دانشگاه علوم پزشکی تهران