ما در کنوانسیون جامع خزر به خواسته روسیه تن دادیم

دریای خزر از قدیم‌الایام یکی از دریاهای محصور میان ایران و روسیه بوده است. طی چند دوره تاریخی، روسیه پس از جنگ بخش‌های مهمی از سواحل ایران در خزر را از کشور ما جدا کرده و کشورهای جدیدی را به وجود آورده است. برای مثال می‌توانیم به قراردادهای ننگین ترکمانچای و گلستان اشاره کنیم که بخشی از قراردادهایی است که به موجب آنها، بخش‌هایی از سواحل غربی و شرقی ایران در دریای خزر جدا شدند. بنابراین، پس از تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، دولت جدید به‌منظور دلجویی از ایران، قراردادهای 1921 و 1940 را منعقد کرد. حاکمان دولت کارگری جدید روسیه که تازه به قدرت رسیده بودند، تلاش کردند در این قرارداد اصل انصاف را رعایت کرده و با ایران وارد تعامل شوند و بر این اساس در نخستین قرارداد خود در سال 1921 به توافقی درباره تعیین سهم و استفاده از دریای کاسپین رسیدند. از این‌رو در فصل یازدهم متن قرارداد ۱۹۲۱ (۱۲۹۹ خورشیدی) ایران و شوروی آمده است: «نظر به اینکه مطابق اصول بیان‌شده در فصل هشتم این عهدنامه منعقده در دهم فورال ۱۸۲۸ مابین ایران و روسیه در ترکمانچای نیز که فصل هشتم آن حق داشتن بحریه را در بحر خزر از ایران سلب کرده بود، از درجه اعتبار ساقط است، لهذا طرفین معظمتین متعاهدتین رضایت می‌دهند که از زمان امضای این معاهده هر دو بالسویه حق کشتیرانی آزاد در زیر بیرق‌های خود در دریای خزر داشته باشند». نکته اینکه بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، وضعیت حقوقی این دریا به‌طور کلی تغییر کرد و از آن زمان به بعد هم مذاکرات زیادی برای تعیین رژیم حقوقی جدید خزر صورت گرفت. بنابراین بحث‌ رژیم‌ حقوقی‌ دریای‌ خزر و حفظ‌ حقوق‌ و منافع‌ ایران‌ در منطقه، موضوع مهم‌ حقوقی‌ است‌ که طبق معاهدات‌ و کنوانسیون‌های‌ بین‌المللی مربوط‌ به‌ دریاها بین کشورهای مشترک قواعد و تعاریف‌ مشخصی‌ دارد. اما موضوع اینجا‌ست که اگر‌چه طبق قرارداد 1921 حق کشتیرانی بین ایران و روسیه بالسویه بیان شده که به معنی سهم 50‌درصدی و حق مشترک است، اما طبق اظهارات کارشناسان‌ مربوطه، روسیه همان‌طور‌که سهم ایران از بستر دریا را نادیده گرفته است، سعی کرده در‌این‌باره نیز سهم ما از سطح دریای کاسپین را تا حد بسیار بالا و درخور توجهی نادیده بگیرد. اخیرا هم محمدجواد ظریف، وزیر خارجه دولت روحانی، در جمع دانشجویان در پاسخ به سؤال دانشجویی درباره سهم ایران از دریای کاسپین توضیحاتی داد که به ابهامات در این زمینه افزود و منجر به واکنش بهرام پارسایی، سخنگوی فراکسیون امید مجلس دهم شد‌. او در واکنش به سخنان اخیر ظریف درباره سهم ایران از دریای کاسپین، با «شرق» گفت‌وگویی داشت که در ادامه می‌خوانید.

چرا به مجامع بین‌المللی شکایت نکردید؟

بهرام پارسایی، نماینده مردم شیراز و سخنگوی فراکسیون امید مجلس دهم، در واکنش به اظهارات اخیر محمدجواد ظریف درباره سهم ایران از دریای کاسپین، به «شرق» گفت: «سخنان اخیر دکتر ظریف که سایت جماران منتشر کرد برای من شوکه‌کننده بود. ظاهرا ایشان با دانشجویان مرتبط به سؤال یکی از دانشجویان درباره سهم ایران از دریای کاسپین صحبت کرده بود که پاسخش همراه با عصبانیت و از موضع بالا و تحکم با دانشجویان است. بنابراین از توضیحات همراه با عصبانیت او به‌عنوان یک دیپلمات کارکشته و استاد دانشگاه متعجب شدم».

او ادامه داد: «از توضیحات آقای ظریف در‌این‌باره به برداشت‌هایی رسیدم که هر ایرانی وطن‌پرستی باید در مقابل آن حساسیت نشان دهد. ایشان درباره رژیم حقوقی دریای کاسپین صحبت‌هایی داشتند که حاوی تناقضات اساسی است». پارسایی با یادآوری خاطراتی از دوره نمایندگی خود در مجلس دهم که ظریف را در‌این‌باره مورد سؤال قرار داده بودند، بیان کرد: «در مجلس دهم از دکتر ظریف درباره رژیم حقوقی دریای خزر سؤال کردیم، اما هیچ‌وقت از توضیحات ایشان قانع نشدم. ما چند نفر از نمایندگان انگشت‌شمار مجلس دهم بودیم که نسبت به این موضوع منتقد بودیم و مصاحبه و نطق می‌کردیم و تذکر می‌دادیم. حتی بعد از قانع‌نشدنم، در تذکری شفاهی به دکتر ظریف گفتم اگر این‌طور است که می‌گوید، متن توافق‌نامه را منتشر کند تا حقوق‌دان‌ها و تاریخ‌دان‌ها و استادان که آگاهی بیشتری در این زمینه دارند، نظر بدهند». سخنگوی فراکسیون امید مجلس دهم ادامه داد: «بعد از آن خود آقای ظریف از فراکسیون امید خواستند جلسه‌ای ترتیب دهیم و در آن جلسه صحبتی کردند که با انتقاد تند ما روبه‌رو شد. ایشان گفتند که روسیه اکنون کشور متحد و همراه ما‌ست و از این جهت که دوستان نماینده از روسیه انتقاد می‌کنند، روسیه ناراحت است و خواهان این است که انتقادها را تمام کنیم. اما ما با توجه به سابقه تاریخی که روسیه در قبال ایران داشته است و همواره در این شرایط هم ادامه دارد، این کشور را هرگز متحد خود ندانسته و نمی‌دانیم». او افزود: «پاسخ ما این بود که به عنوان نمایندگان مردم نمی‌توانیم برای خوش‌آمدن روسیه در‌این‌باره سکوت کنیم و طبق میل او رفتار کنیم. این برای من اصلا قابل هضم نبود که چرا دکتر ظریف از نمایندگان خواست که صراحتا در‌این‌باره موضعی نگیرند». نماینده مردم شیراز در مجلس دهم اظهار کرد: «بنابراین صحبت‌های اخیر دکتر ظریف اگر به این معناست که می‌خواهد از مواضع کنوانسیون جامع خزر و رژیم حقوقی که در دولت آقای روحانی امضا کرده‌اند دفاع کند، باید با چند نفر آگاه منتقد موضوع بنشیند و بحث کند و نه با چند دانشجویی که به قول خودش اطلاعاتشان از این رژیم حقوقی را نه از طریق خواندن و مطالعه، بلکه از کف خیابان به دست آورده‌اند». سخنگوی کمیسیون اصل 90 مجلس دهم به چند نکته درباره سخنان ظریف اشاره کرد و گفت: «از این سخنان به چند نکته رسیدم؛ اول اینکه ما در کنوانسیون جامع خزر و رژیم حقوقی دریای خزر به خواسته روسیه تن داده‌ایم. این حرف من با دلیل است؛ چرا‌که در بخشی از سخنانش می‌گوید روسیه با قزاقستان 49 درصد بستر خزر را بین خودشان تقسیم کردند و چهار کشور هم روی آن توافق کردند و ما کاری نتوانستیم انجام دهیم». او ادامه داد: «آقای ظریف در بخش دیگری از حرف‌هایش می‌گوید اگر کنوانسیون جامع خزر را امضا نمی‌کردیم، همان بلایی که در بستر دریا سرمان آمد، در سطح دریا هم به سرمان می‌آمد. این حرف یعنی پذیرش بلاهایی که در توافق خزر سر ما آورده‌اند». پارسایی اظهار کرد: «آقای ظریف می‌گوید ما باید چه کاری انجام می‌دادیم؟ سؤال اینجاست که اگر شما کاری از دستتان بر‌نمی‌آمد، چرا به مراجع بین‌المللی در‌این‌باره شکایت نکردید؟ بلایی که در بستر دریا به سرمان آوردند، یعنی حق ما را در بستر دریا خورده‌اند و این نشان می‌دهد ما به خواسته‌های روسیه تن داده‌ایم». سخنگوی کمیسیون اصل 90 مجلس دهم با اشاره به بخش دیگری از سخنان ظریف گفت: «آقای ظریف در بخشی از سخنانش می‌گوید 11 درصد سهم ایران از دریای خزر مربوط به حکومت قبل بوده و مربوط به ما نیست. این در حالی است که روی مرز کشور و منافع ملی حکومت‌ها تفاوتی وجود ندارد. بنابراین دکتر ظریف به عنوان کسی که می‌توانست بیشتر و قوی‌تر اعمال نفوذ کند و مثل ملی‌شدن صنعت نفت به مراجع بین‌المللی شکایت کند، متأسفانه این کار را انجام نداده است». او همچنین افزود: «بنابراین مثل ماجرای ملی‌شدن صنعت نفت، در قبال قرارداد دریای خزر با روسیه نیز باید شکایتمان را به مراجع بین‌المللی می‌بردیم و این موضوع را پیگیری می‌کردیم. اگر‌چه شاید به دلیل سیاست خارجی ضعیف‌مان آنجا هم از ما حمایتی نمی‌شد‌، اما درست این بود که این کار را انجام می‌دادیم».

‌پارسایی همچنین توضیح داد: «آقای ظریف در سخنانش تأکید داشت که 11 درصد سهم ایران از خزر مربوط به حکومت قبل بوده و این 11 درصد را چه کسی تأیید می‌کند؟ در ادامه هم می‌گوید هیچ کجای قراردادها و توافق‌نامه‌های بین ایران و شوروی بحث 50 درصد اصلا مطرح نشده است و فقط در قرارداد 1921 حرف از استفاده مشترک از خزر بین ایران و روسیه شده است. این در حالی است که درباره سهم 11 درصد هم که ایشان می‌گوید، مربوط به حکومت قبل است هیچ کجا مطرح نشده است». او ادامه داد: «اگرچه ایشان منکر سهم 50‌ درصدی ایران از دریای کاسپین شده است؛ اما طبق مطالعاتی که داشته‌ام، در قرارداد 1921 این نکته آمده است که ایران و شوروی بالسویه از حق کشتی‌رانی برخوردارند. این یعنی همان سهم 50 درصد که ایشان منکر آن شده است. حتما که نباید عبارت 50 درصد قید شده باشد. بالسویه معنی مشخصی دارد و وقتی در قرارداد 1921 آمده است: «طرفین معظمتین متعاهدتین رضایت می‌دهند که از زمان امضای این معاهده هر دو بالسویه حق کشتی‌رانی آزاد در زیر بیرق‌های خود در دریای خزر داشته باشند»؛ یعنی همان سهم 50 درصد. حتی در ادامه آورده شده که «نسبت به ملت ایران رسما اعلام می‌کند که سیاست جابرانه که دولت‌های مستعمراتی روسیه به اراده کارگران این مملکت سرکوب شدند، نسبت به ایران قطعا صرف نظر می‌کنند».  این نماینده مجلس دهم همچنین تأکید کرد: «تفسیر حقوقی دانشگاه استنفورد روسیه مطابق قرارداد 1921 درباره سهم ایران و روسیه از خزر این بوده که دریای خزر به‌طور مساوی بین ایران و روسیه تقسیم شده است. این نکته که دکتر ظریف می‌خواهند این موضوع را با وجود این مستندات انکار کند، جای سؤال دارد».

پارسایی همچنین با اشاره به این بخش از سخنان ظریف که می‌گوید 15 سال ما فریاد زدیم که سهم ایران از خزر 50 درصد است؛ اما کسی گوش نداد، توضیح داد: «اینکه می‌گوید سهم ما 50 درصد است و این 50 درصد را فریاد زدیم و کسی گوش نداد؛ یعنی این 50 درصد که این دیپلمات کارکشته و استاد دانشگاه می‌گوید فریاد زدیم، وجود دارد؛ اما به گفته خود ایشان کسی به این فریاد گوش نداده است».

سخنگوی فراکسیون امید مجلس دهم تأکید کرد: «در همین جلسه دکتر ظریف می‌گویند ما از اول داد زدیم که سهم ما ۵۰ درصد است! پس این ۵۰ درصد پیشینه‌ای داشته که شما برایش داد زدید و یک دیپلمات آگاه هرگز بدون سند ادعایی را فریاد نمی‌زند!». نماینده مردم شیراز در مجلس دهم تصریح کرد: «به‌هر‌حال برداشت من از صحبت‌های دکتر ظریف این است که روسیه با قلدری توانسته آن‌طور‌که دلش خواسته رژیم حقوقی دریای خزر را ببندد و ایران هم از ترس اینکه در سطح دریا همان بلایی سرمان بیاید که در بستر دریا به سرمان آمد، سکوت کرده است؛ بنابراین سخنان دکتر ظریف ابهامات را برای من درباره این توافق‌نامه بیشتر کرد». پارسایی با اشاره به نحوه صحبت از بالا به پایین و تحکمی ظریف با دانشجویان در این جلسه که هیچ سؤالی را بر‌نمی‌تابد، اظهار کرد: «ایشان در این جلسه با تحکم به دانشجوی سؤال‌کننده می‌گوید قواعد و مقررات دریا اگر اعمال می‌شد، ما ضرر می‌کردیم. ما آنها را وادار کردیم که طبق این قواعد و مقررات دریا عمل نکنند تا سهم ایران از خزر کمتر نشود. در‌حالی‌که در اول صحبتش گفته بود ما نتوانستیم در تقسیم سهم بستر بین روسیه و قزاقستان جلوی آنها را بگیریم. سؤال اینجا است، وقتی نتوانستید در‌این‌باره برای سهم ایران از بستر کاری بکنید، چطور ادعا می‌کنید آن‌قدر قدرت داشتید که توانستید مقررات و قواعدی را که حاکم نیست، به نفع ایران مورد بهره‌برداری قرار دهید؟». او همچنین بیان کرد: «این واقعا دغدغه‌ای جدی است که چرا ایران در‌این‌باره مثل ماجرای صنعت نفت به مجامع بین‌المللی شکایت نکرده است؟ حتی برای سهم 11 درصدی که می‌گوید مربوط به حکومت قبل بوده، سندی ارائه نمی‌دهد. حتی سهم 50‌درصدی ایران و روسیه از خزر را که در قراداد 1921 به دریای مشترک بین دو کشور تأکید شده، انکار می‌کند و شاید در قراردادها مستقیم ۵۰ درصد ذکر نشده باشد؛ اما صراحتا به بالسویه‌بودن که همان سهم مساوی هست، اشاره شده. ایشان به‌عنوان فکت می‌گوید آن زمان حتی یک بار هم کشتی ایرانی از مرز آستارا -حسینقلی عبور نکرده است که این دلیل منطقی و محکمه‌پسند برای تعیین خطوط مرزی نیست؛ در‌حالی‌که ممکن است آن زمان نیازی به عبور از این مرز وجود نداشته است؛ بنابراین اظهارات او نگران‌کننده است». این نماینده دوره قبل با ابراز نگرانی از برخی موضع‌گیری‌های ظریف درباره سهم ایران از دریای کاسپین تأکید کرد: «نگرانی جدی که در‌این‌باره وجود دارد، این است که اگر روزی کارمان به شکایت در مجامع بین‌المللی بکشد، این سخنان دکتر ظریف به‌عنوان کسی که این توافق‌نامه را امضا کرده است، می‌تواند سندی برای دسیسه‌های روسیه و کشورهای مشترک‌المنافع در دریای کاسپین باشد و از این سخنان به نفع خودشان بهره‌برداری کنند؛ بنابراین در سخنان دکتر ظریف تناقض زیادی وجود دارد و می‌تواند این تناقضات در مجامع بین‌المللی به ضرر ما تمام شود و آنها از این موضوع سوءاستفاده کنند».