دیوار بلند بین مزرعه و دانشگاه

بحران آب و چالش امنیت غذایی دوراهی دشواری را پیش‌پای کشاورزی کشور قرار داده است. دوراهی دشواری که راهکار آن از نظر عباسعلی زالی، وزیراسبق کشاورزی، خروج از کشاورزی منسوخ و سنتی و توسعه کشاورزی مدرن و علمی است.

زالی برگزیده پنجمین دوره جایزه علمی علامه طباطبایی بنیاد ملی نخبگان است و پس از بازنشستگی مدیریت اندیشکده آب، محیط زیست، امنیت غذایی و منابع طبیعی در مرکز الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت را بر عهده دارد. در یک ظهر پاییزی میهمان دفتر کوچک او شدیم و با او درباره مهم‌ترین چالش‌های کشاورزی ایران گپ زدیم.

‌امنیت غذایی قابل چشم پوشی نیست

بحران آب و چالش امنیت غذایی نکاتی است که وزیر سابق کشاورزی در گفت‌وگو با «شرق» به آنها اشاره می‌کند اما همچنان اعتقاد دارد که با وجود بحران آب نمی‌توان از اهمیت کشاورزی چشم‌پوشی کرد.

 او توضیح می‌دهد: «بخش کشاورزی یکی از بخش‌های بسیار مهم نه‌تنها در کشور ما بلکه در مجموعه کشورهای پیشرفته جهان است و مسلما در کشور ما نیز با توجه به ضرورت تأمین غذا و حفظ و تقویت محیط زیست و تولید مواد مورد نیاز صنایع و پیش‌زمینه‌بودن در جهت پیشرفت اجتماعی و اقتصادی کشور، بذل توجه جامع و جدی به امر کشاورزی بسیار ضروری و اجتناب‌ناپذیر محسوب می‌شود و مسلما این اصل بسیار مهم باید بیشتر از حال و گذشته به طور جدی مورد توجه مسئولان و سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان کشورمان قرار گیرد».

عباسعلی زالی ادامه می‌دهد: «یکی از مؤلفه‌های بسیار مهم در بخش کشاورزی، حفظ و تقویت محیط زیست است و مسلما توجه‌نکردن به این مسئله بسیار مهم می‌تواند حتی افزایش بیماری‌ها و به‌هم‌خوردن تعادل در زندگی مردم و به‌ویژه تولیدکنندگان و مهاجرت روستاییان به شهرها را در پی داشته باشد. در قرآن کریم نیز کم‌توجهی و رفتار ناشایست نسبت به محیط زیست، محروم‌ماندن از رحمت خداوند تلقی شده است. 

پیامبر اکرم نیز فرموده‌اند «تحفظوا من الارض فانها امکم» که در این مورد اهمیت حفاظت از زمین را مشابه بذل محبت به مادر دانسته‌اند یا در جای دیگر فرموده‌اند «ان قامت علی احدکم القیامه و فی یده فسیله فلیغرسها» که اگر قیامت برپا شود و در دست کسی نهالی باشد باید آن را بکارد.

مقام معظم رهبری در جهت حفظ و تقویت محیط زیست فرمودند «فرهنگ منابع طبیعی باید به فرهنگ عمومی تبدیل شود» که لازم است این پیشنهاد بسیار مهم سرلوحه کار برنامه‌ریزان، سیاست‌گذاران و مسئولان کشور قرار گیرد تا بتوانیم در جهت خارج‌شدن از بحران‌های موجود یا آینده کشورمان موفق باشیم».

او همچنین تأکید می‌کند که «رهبری خودکفایی در کشاورزی را مقدمه‌ای برای استقلال و خودکفایی در زمینه‌های دیگر دانسته‌ و فرموده‌اند: «حتی توجه به صنعت نباید کوچک‌ترین خللی بر رسیدن به امر خودکفایی وارد آورد، بلکه اولویت و تقدم این امر باید محفوظ بماند».

حضرت امام خمینی (ره) نیز قبل و بعد از پیروزی انقلاب توجه خاصی به بخش کشاورزی داشتند. 

به نحوی که قبل از پیروزی انقلاب با اصلاحات ارضی که آن را زمینه‌ای در جهت به‌هم‌ریختن نظام تولید در بخش کشاورزی می‌دانستند، مخالفت کردند یا قبل از بازگشت از تبعید به پاریس به کشاورزان توصیه کردند در پاییز آن سال در کشت‌و‌کار خود توجه لازم را مبذول کنند و پس از بازگشت نیز در بیان دیگری فرموده‌اند: «لازم است دولت بیش‌ازپیش کمک‌های لازم را به کشاورزان بدهد و در این امر از هیچ کوششی دریغ نکند و از پیچ‌وخم‌های اداری که موجب کم‌توجهی در این امر حیاتی است، جلوگیری کرده و در این رابطه به استاندارهای کشور سفارش اکید کند که امر کشاورزی در کشور ما از اهم امور است و هدایت و اجرای آن به شکل صحیح اساس اقتصادی کشور است».

‌دیوار بلند بین مزرعه و دانشگاه

وزیر سابق کشاورزی در ادامه به جایگاه کشاورزی در قانون اساسی اشاره کرده و تأکید می‌کند: «قانون اساسی ساده‌ترین، منطقی‌ترین و عملی‌ترین راه برای اقتصاد کشور و راهی سریع و کم‌هزینه در جهت بسط عدالت اجتماعی را فراهم‌کردن زمینه‌های بهره‌برداری و ایجاد شرایط برای گسترش فعالیت مردم در امور کشاورزی دانسته است».

زالی برای برون‌رفت از دوگانه بحران آب و امنیت غذایی توضیح می‌دهد: «با توجه به نکات مورد اشاره باید در رابطه با اینکه تاکنون چه کرده‌ایم و در آینده چه کارهایی را باید انجام دهیم اشاره‌ای داشته باشیم که در این رابطه به چند نکته اشاره می‌شود؛ اول باید پرسید که با توجه به اینکه پایه اقتصاد در هر کشور به ویژه در کشور ما بخش کشاورزی است، چرا با توجه به مواهب خدادادی از جمله هوش، علم و ثروت مردم به‌ویژه با توجه به قدمت فعالیت‌ها در امور کشاورزی از جمله پیشگام‌بودن کشور در ابداع قنات به‌عنوان راهی برای بهره‌گیری از آب‌های زیرزمینی چرا نتوانسته‌ایم استفاده مطلوب را داشته باشیم و چرا در مجموعه اقتصاد کلی کشور که پایه آن کشاورزی است، از نظر تولید علم در رتبه ۱۴ جهان و از نظر بهره‌گیری از علم در رتبه ۱۱۸ هستیم و با وجود برخورداری از مؤسسات علمی بسیار قدیمی از جمله مؤسسه اصلاح نهال و بذر یا مؤسسه نژاد دام - هرکدام با قدمتی متجاوز از صد سال- متأسفانه شاهد واردات بیش از ۹۰ درصد بذر مورد نیاز یا حتی واردکردن اسپرم گاو از سایر کشورها هستیم و این شرایط در حالتی است که استان البرز به علت داشتن مؤسسات علمی و قدیمی متعدد به نام استان علم و فناوری نام‌گذاری شده است.

 مسلماً عدم بهره‌برداری از نعمت‌های موجود کفران نعمت محسوب می‌شود و خدای‌ناکرده در صورت عدم چاره‌اندیشی ممکن است موجبات خشم خداوند را فراهم آوریم».

او در ادامه تأکید می‌کند: «باید در جهت دانش‌بنیان‌شدن اقتصاد کشور و بسط عدالت اجتماعی که از خواسته‌های بحق مقام معظم رهبری است و مسلما نحوه به‌کارگیری از مواهب خدادادی پایه و اساس آن است و هر نوع عدم بهره‌گیری عالمانه از نعمت‌ها موجب کفران نعمت الهی خواهند بود، چاره‌اندیشی جدی داشته باشیم که برای فراهم‌کردن زمینه برای تحقق دو موضوع فوق؛ باید با بهره‌گیری از تجارب سایر کشورها به‌خصوص از کشورهای کوچک مانند هلند که با داشتن وسعتی کمتر از سه استان شمالی کشورمان و بهره‌گیری از یک دانشگاه توانسته است در دنیا از نظر بهره‌گیری علمی در جهت حفظ و تقویت محیط زیست و بهره‌گیری علمی در فعالیت‌های کشاورزی جایگاه دوم جهانی را به خود اختصاص دهد بتوانیم زمینه بهره‌گیری بایسته از منابع طبیعی و هوش و ثروت و علم مردم خوب کشورمان را بسیار بیشتر از حال و گذشته فراهم کنیم که در این مورد نیز لازم است به چند نکته اساسی اشاره کنم».

‌چالش مدیران غیرمتخصص بخش کشاورزی

نکته دیگری که وزیر سابق کشاورزی بر آن تأکید دارد خروج از کشاورزی سنتی و روی‌آوردن به کشاورزی مدرن است. او در این زمینه می‌گوید: «ما باید نیاز علمی در جهت بهره‌گیری از مواهب خدادادی را شناسایی کنیم و به ویژه فعالیت‌های مورد نیاز در بخش وسیع کشاورزی در سطح عامه را علمی تلقی کنیم. متأسفانه ما شاهد هستیم که در گذشته بسیاری از متولیان بخش کشاورزی در این زمینه تخصص نداشتند.

 به عنوان مثال می‌بینیم که در دوران بعد از پیروزی انقلاب در سه دوره وزرای کشاورزی با تخصص غیرکشاورزی برای مسئولیت بخش وسیع و متنوع کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست انتخاب شده‌اند و در کمیسیون کشاورزی مجلس هم معمولا اعضای کمیسیون را به‌صورت حداکثری افراد با تخصص غیرکشاورزی تشکیل می‌دادند.

ضمن اینکه در اداره گلخانه‌های کشور معمولا تعداد اداره‌کنندگان با تخصص غیرکشاورزی بیشتر از افراد و دانش‌آموختگان در بخش کشاورزی است».

زالی همچنین بر شناسایی ظرفیت‌های متنوع بخش کشاورزی تأکید می‌کند و می‌گوید: «باید شناسایی زمینه‌ها و ظرفیت‌های موجود در جهت بهره‌گیری از مواهب طبیعی کشور در رابطه با بخش متنوع کشاورزی حتی چگونگی بهره‌برداری از آب دریاها در جهت پرورش صید ماهی یا امکان سرمایه‌گذاری علاقه‌مندان در جهت پرورش اسب و شتر در اطراف شهرها و روستاها در جهت توسعه فعالیت‌های ورزشی مورد توجه قرار بگیرد. 

ضمن اینکه راه‌های توسعه این ظرفیت‌ها هموار شود و مردم برای سرمایه‌گذاری در زمینه‌های مختلف با توجه به پایه‌بودن کشاورزی برای دانش‌بنیان‌شدن اقتصاد کشور آموزش ببینند».

‌بی‌توجهی کشاورزی به قوانین راهگشا

او به خصوصی‌سازی در بخش کشاورزی اشاره کرده و توضیح می‌دهد که «یکی دیگر از ملزومات مهم بخش کشاورزی فراهم‌کردن زمینه برای اجرای صحیح و دقیق اصل ۴۴ قانون اساسی از طریق کاهش مقررات بسیار زیاد و گاهی ضدونقیض است تا بشود زمینه را برای بهره‌گیری از هوش و علم و ثروت مردم به‌خصوص با توجه به علاقه‌مندی آنها به سرمایه‌گذاری به فعالیت در بخش‌های مختلف کشاورزی فراهم کرد. 

متأسفانه باید گفت که در این مورد علاوه بر کم‌توجهی به رهنمودهای مقام معظم رهبری، در دو ابلاغیه بسیار مهم صادرشده از جانب ایشان در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵ متأسفانه شاهد کم‌توجهی کامل مسئولان و همچنین عدم اجرای قانون بسیار خوب افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی مصوب سال 1389 در دو دولت گذشته بوده‌ایم و بنده به صورت جدی پیشنهاد می‌کنم که وزیر کشاورزی اجرای کامل این قانون خوب را در دستور کار خود قرار دهد».

وزیر سابق کشاورزی در انتها فناوری‌محور کردن کشاورزی در ایران را یک ضرورت جدی می‌داند و می‌گوید که «برای فناوری‌محور کردن کشاورزی باید استان‌های مستعد ‌به ویژه استان البرز را که از نظر وجود مؤسسات متعدد و قدیمی به عنوان استان علم و فناوری نام‌گذاری شده است، به عنوان استان الگو در نظر گرفت و برای توجه و بهره‌گیری از سرمایه هوش و علم مردم در جهت فراهم‌کردن زمینه برای بیشتر علمی‌شدن فعالیت‌ها و حرکت‌های مطلوب برای سایر استان‌ها، استان‌‌هایی مانند البرز یا قزوین را به عنوان نمونه و الگو در نظر گرفت و در این مورد لازم است موضوع به صورت جدی در دستور کار وزیر محترم و همکاران ایشان در سراسر کشور قرار گیرد و ان‌شاءا... مسئولان استان البرز با توجه به اینکه این استان به فرموده مقام معظم رهبری به علت وجود قومیت‌های مختلف، ایران کوچک نام‌گذاری شده است و با داشتن مؤسسات علمی و بسیار قدیمی به طور مسلم می‌تواند در جهت بهره‌گیری علمی از بخش‌های متنوع کشاورزی و به‌ویژه در جهت واگذاری بسیاری از فعالیت‌های علمی به بخش غیردولتی و به تبع آن فراهم‌شدن زمینه برای بهره‌گیری از هوش و علم و ثروت مردم می‌تواند جایگاه بسیار ویژه‌ای را مشابه کشور هلند به خود اختصاص دهد و در این زمینه سایر استان‌ها و به ویژه استان‌های خاص کشور می‌توانند اقدامات و حرکت‌های ایجادشده در آن را سرمشق خود قرار دهند. 

در این زمینه این‌جانب به عنوان مسئول اندیشکده آب، محیط زیست، امنیت غذایی و منابع طبیعی در مرکز الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت و با وجود تعداد قابل توجهی از اعضای بسیار باتجربه در زمینه‌های فوق آمادگی مجموعه را برای هر نوع هم‌اندیشی با مسئولان محترم اعلام می‌کنم و ادامه توفیقات وزیر محترم و همکارانشان را از خداوند متعال مسئلت می‌کنم».