دغدغه مواجهه با «نت»

سامان موحدی‌راد: اینترنت ماهواره‌ای جدیدترین اتفاق در دنیای ارتباطات است که مردم جهان و ایرانیان منتظر فعال‌شدن و همه‌گیری آن هستند. این مسئله برای ایرانی‌ها از آن جهت بیشتر اهمیت دارد که دسترسی به اینترنت پرسرعت و بدون اختلال تقریبا یک آرزو است. به‌ویژه در سال‌های اخیر که بارها دسترسی ایرانی‌ها به اینترنت دستخوش تصمیماتی غیرشفاف شد، این مسئله اهمیت بیشتری پیدا کرد؛ چراکه در پی توسعه زیرساخت‌های اینترنتی در دهه ۹۰، بخش بزرگی از کسب‌وکارهای ایرانی بر بستر اینترنت تعریف شدند و از سوی دیگر با محدودشدن و ایجاد اختلال روی اینترنت در سال‌های اخیر این کسب‌وکارها دچار مشکل شدند و علاوه بر آن زندگی عادی مردم که دیگر پیوندی ناگسستنی با اینترنت دارد، به دشواری‌هایی دچار شده است.

در چنین وضعیتی وعده اینترنت ماهواره‌ای می‌تواند خیلی‌ها را برای دسترسی راحت‌تر به اینترنت پرسرعت و کم‌محدودیت و آزاد امیدوار کند و بسیاری را هم نگران این وضعیت کند. این نگرانی یکی از محورهای گزارشی است که به‌تازگی مرکز پژوهش‌های مجلس مطرح کرده است. گزارشی که چندی پس از انتشار خبر مهم دسترسی آزاد به اینترنت ماهواره‌ای روی گوشی‌های موبایل منتشر شد. شرکت استارلینک یکی از مهم‌ترین و پیشروترین شرکت‌ها در زمینه توسعه اینترنت ماهواره‌ای وعده داده که از سال ۲۰۲۵ اینترنت ماهواره‌ای روی گوشی‌های تلفن همراه فعال خواهد بود و این بدان معناست که دسترسی به این اینترنت پرسرعت راحت‌تر از قبل خواهد شد. چندی پیش ایلان ماسک خبر داده بود که بیش از صد دستگاه اینترنت ماهواره‌ای در ایران فعال هستند و این روزها هم مدام در لابه‌لای اخبار، خبر دستگیری افرادی که تجهیزات دسترسی به این اینترنت را می‌فروشند دیده می‌شود. در چنین وضعیتی فعال‌شدن اینترنت روی گوشی‌های تلفن همراه می‌تواند انقلابی در دسترسی 

به اینترنت باشد.

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان چشم‌انداز اینترنت از منظومه‌های ماهواره‌ای «اقتباس از گزارش اندیشکده آلمانی امنیت و امور بین‌الملل (SWP)» به ابعاد ماجرای اینترنت ماهواره‌ای در ایران و دسترسی به آن پرداخته است.

چرا اینترنت ماهواره‌ای مهم است؟

بیشتر ترافیک اینترنت جهان از طریق کابل‌های فیبر نوری انتقال پیدا می‌کند. توسعه کابل‌های فیبر نوری در مناطق پُرجمعیت دارای توجیه اقتصادی است، اما در مناطق کم‌جمعیت و روستایی، بدون کمک دولـت، صرفه اقتصادی لازم را ندارد. علاوه بر فیبر نوری، استفاده از ماهواره‌ها، هواپیماهای بدون سرنشین، بالن‌های ارتفاع بالا یا ترکیبی از آنها برای ایجاد دسترسی به اینترنت همواره مورد توجه بوده است. در سال‌های اخیر، شرکت‌های اسپیس‌ایکس، وان‌وب و آمازون از طرح‌هایی برای استقرار منظومه‌‌های ماهوارهای ارتفاع پایین رونمایی کرده‌اند. شرکت‌های متعددی از آمریکا، چین، کانادا و انگلستان برنامه‌هایی برای توسعه منظومه‌های ماهوارهای خود برای ایجاد دسترسی 

اینترنت دارند.

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشش با اشاره به این پیش‌زمینه در توسعه برنامه‌های اینترنت ماهواره‌ای در دنیا می‌نویسد: «اگر این طرح‌ها عملی شوند، زیرساخت اینترنت جهانی ابعاد کاملا جدیدی پیدا خواهد کرد. این امر پیامدهای گسترده‌ای برای دسترسی به اینترنت، امنیت و انعطاف‌پذیری زیرساخت اینترنت و روابط قدرت در حکمرانی جهانی اینترنت خواهد داشت. اگرچه این طرح‌ها هنوز در مراحل ابتدایی خود هستند، اما اکنون زمان آن فرارسیده است که کشورمان یک سیاست فعالانه برای مواجهه با این تحولات اتخاذ کند. هم از منظر توسعه مطلوب زیرساخت‌های ارتباطات و هم از نظر اقتصادی برای ایران مطلوب است که منظومه ماهواره مخابراتی مناسب خود را به طور مستقل یا با مشارکت کشورهای همسو پس از تأیید شورای عالی فضای مجازی راه‌اندازی کند. این هدف مهم و بلندپروازانه به پشتوانه بهره‌گیری از ظرفیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه فضایی و مخابراتی کشورمان و ظرفیت‌های دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور قابل تحقق است. اَبَرمنظومه (مدار پایین) ایران می‌تواند از طریق همکاری با کشورهای همسو پس از تأیید شورای عالی فضای مجازی دنبال شود. البته به موازات آن، استقرار گسترده کابل‌های فیبر نوری هم باید با قوت دنبال شود».

آنچه از این مقدمه برمی‌آید این است که مرکز پژوهش‌های مجلس ضمن ارائه راه‌حل‌هایی برای توسعه زیرساخت‌ها پیشنهاد می‌کند از ظرفیت کشورهای «همسو» برای مقابله با این وضعیت استفاده شود. موضوعی که در ادامه آن را با شرح بیشتری توضیح می‌دهد.

استفاده از همسویی چین

مرکز پژوهش‌های مجلس در بخش «پیشنهاد راهکار تقنینی، نظارتی یا سیاستی» پنج راه‌حل را پیشنهاد می‌کند که بخشی از آنها به توسعه زیرساخت‌ها مربوط است و برخی دیگر پای خدمات کشورهای دیگر را پیش می‌کشد. برای نمونه در این گزارش به عنوان یکی از راهکاری درون‌زا در ایران آمده است: توسعه، حمایت یا مشارکت در پروژه‌های مجموعه‌های ماهوارهای ارتفاع پایین به موازات توسعه زیرساخت‌های شبکه ملی اطلاعات از طریق استقرار گسترده کابل‌های فیبر نوری.

برای این منظور، مرکز پژوهش‌های مجلس توصیه کرده: مشارکت احتمالی اتصال اینترنت از طریق ماهواره‌های مــدار پایین زمین نــه به‌عنوان جایگزینی برای ارتباطات زمینی، بلکه به‌عنوان مکمل آنها خواهد بود. هدف باید ایجاد ترکیبی از فناوری‌ها باشد که وابستگی به یک فناوری (و شرکت‌ها و کشورهای مرتبط با آن) را تا حدی کاهش دهد که ایران بتواند از استقلال زیرساخت‌های دیجیتال خود محافظت کند. ایالات متحده، چین و کانادا به طور نظام‌مند از بودجه عمومی کشورشان برای پیشبرد سـاخت مجموعه‌های ماهوارهای ارتفاع پایین استفاده می‌کنند. ایران نیز می‌تواند منابع مالی مشخصی از درآمدهای وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات را به سمت توسعه، حمایت یا مشارکت در پروژه‌های مجموعه‌های ماهواره‌های ارتفاع پایین هدایت کند، البته به موازات آن، استقرار گسترده کابل‌های فیبر نوری، هم برای اتصال مستقیم برای کاربران نهایی و هم به عنوان زیرساخت پایه‌ای ارتباطات کشور و همچنین برای افزایش تاب‌آوری باید با قوت دنبال شود.

مسئله دسترسی ایرانی‌ها به اینترنت ماهواره‌ای در حالی از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس با چنین ایده‌هایی پیگیری می‌شود که در حال حاضر و در شرایط فعلی مدام شاهد اظهارنظر مسئولان در‌خصوص نبود قانون در فضای اینترنت هستیم. این یک حرف تکرار‌شونده از سوی مسئولان است که فضای اینترنت در ایران فضای باز و بدون در و پیکری است که به دلیل نبود قانون، امکان تصدی‌گری حاکمیتی برای آن وجود ندارد. یکی، دو طرح بزرگ مدیریت فضای اینترنتی هم برای همین منظور در سال‌های اخیر در مجلس شورای اسلامی پیگیری شده که حواشی زیادی ایجاد کرده است. با توجه به این مسئله، مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهاد می‌دهد:

برای توسعه زیرساخت‌ها در زمینه دسترسی به اینترنت ماهواره‌ای به راهبردها و سیاست‌های کلان کشور در حوزه فضای مجازی توجه شود. برای این منظور در گزارش این مرکز آمده است: منظومه‌های ماهواره‌ای برای ارائه خدمات خود نیاز به مقررات دارند. همچنین، کاربران ماهواره‌ای به مجوزهایی از دولت‌ها نیاز دارند تا بتوانند از محدوده‌های فرکانسی مربوطه در قلمروهای ملی استفاده کنند. صدور این مجوزها مشروط به شرایطی است. برای صدور مجوزها و تنظیم مقررات جدید در کشورمان مطلوب آن است که راهبردها و سیاست‌های کلان کشور در حوزه فضای مجازی توسط شورای‌ عالی فضای مجازی و سیاست‌های تحقق آنها در قوانین برنامه‌های پنج‌ساله کشور توسط کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی مورد توجه قرار گیرند. همچنین رویکردهای منسجمی از سوی متولیان از‌جمله وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارت امور خارجه دنبال شود.

فرمول چینی اینترنت ماهواره‌ای

به نظر می‌رسد رسیدن به وضعیت چین در مدیریت اینترنت یک چشم‌انداز مهم برای سیاست‌گذاران اینترنت در ایران است. این مسئله بارها در کلام مسئولان مشهود بوده و به آن اشاره شده است. در میان راهکارهای پنج‌گانه مرکز پژوهش‌های مجلس نیز رد‌پای این ادعا دیده می‌شود. در بخشی از این گزارش به عنوان یک راهکار مهم دیگر برای دسترسی به اینترنت ماهواره‌ای به «توسعه همکاری‌های بین‌المللی در ایجاد اَبَرمنظومه ماهواره‌ای ارتفاع پایین ایران» اشاره شده و در توضیح آن آمده است: برنامه‌های آتی توسعه اَبَرمنظومه ماهواره‌ای ارتفاع پایین ایران، از طریق همکاری با کشورهای همسو نیز قابل پیگیری است. برنامه همکاری با کشور چین 

به عنوان بخشی از توافق‌نامه همکاری مشترک بین دو کشور یا از طریق ابتکار یک کمربند و جاده یا سازمان شانگهای می‌تواند به سمت توسعه زیرساخت‌های دیجیتال هدایت شود. این امر از طریق همکاری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارت امور خارجه و سایر بخش‌های مرتبط کشورمان امکان‌پذیر است. به دلیل اهمیت همکاری سایر کشورها در توسعه اَبَرمنظومه ماهواره‌های ارتفاع پایین آتی ایران و همچنین به منظور هماهنگی و هم‌افزایی بین دستگاه‌های اجرائی و نهادهای مرتبط در کشورمان، ضروری اســت هرگونه اقدامی در این زمینه زیر نظر شورای عالی فضای مجازی و با تأیید شورای مذکور انجام شود». «مشارکت و حضور فعال در نهادهای بین‌المللی و چندجانبه و اتخاذ رویکردهای منسجم در مجامع بین‌المللی برای حفظ حقوق حاکمیتی و منافع ملی» از دیگر راهکارهایی است که در این گزارش از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس مطرح شده است.

به هر روی معلوم است که با انقلابی بزرگ در دسترسی شهروندان به اینترنت مواجه هستیم و تجربه حاکمیتی در مدیریت چنین فضاهایی موجب شده آنها برای پیش از سال ۲۰۲۵ و دسترسی هر گوشی تلفن همراه به اینترنت برنامه‌هایی داشته باشند. در میان همه این راهکارها به نظر می‌رسد استمداد از چین عملیاتی‌تر و با ذائقه مدیران اجرائی ایران نیز همخوان‌تر است.