فرهنگ جهانی یلدا، سنت ایرانیان

هانی رستگاران*

ایران سرزمینی است با هزاران هزار خرده‌فرهنگ اصیل و مفاخر باستانی که در گذر از دل تاریخ، همواره میان نسل‌های بشری در تبادل و حرکت بوده و این زندگانی و پویایی، حیات زیستی انسان‌ها و فرهنگ‌ها را بی‌کم و کاست از نسلی به نسل بعد و از دیاری به جغرافیای دیگر رهنمون می‌کند. جهان امروز اهتمام ویژه‌ای برای حفاظت و صیانت از این فرهنگ‌ها به‌منظور پاسداشت و بهره‌برداری نفوذ فرهنگی در میان جوامع به کار بسته و هر کشوری به فراخور موقعیت سیاسی و پیشینه اجتماعی خود، از این مواهب در تثبیت و گسترش قدرت ژئوپلیتیک منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای استفاده می‌کند. این ظرفیت عظیم و حائز اهمیت، می‌تواند فرای قدرت نظامی، سیاسی و تعاملات بین‌المللی، به لحاظ فرهنگی ایران را در زمره کشورهای دارای نفوذ فرهنگی قابل توجه در میان کشور‌های خاورمیانه و قاره آسیا قرار دهد، چراکه محور و خاستگاه بسیاری از رویدادهای معنوی، جامعه‌شناختی و فرهنگی بوده که تأثیرات آن همچنان بر مردمان این ممالک و سرزمین‌ها باقی است.

اما یلدا تنها یک آیین یا سنت ایران باستان که در استمرار تاریخ دست‌خوش تغییرات و تحولاتی شده باشد، نیست. یلدا یک سبک زندگی و جریانی است به وسعت و پهنای عمق فرهنگی جوامع و باورهایی که تاکنون بنا بر آنها، سال‌هاست بشر را به امید زندگانی بهتر و حیات باکیفیت‌تر تشویق کرده است. درجه اهمیت یلدا یا چله زمانی فزونی می‌یابد که پرونده ثبت جهانی آن در یکم دسامبر ٢٠٢٢ و در جریان هفدهمین اجلاس بین‌الدول پاسداری از میراث ‌فرهنگی یونسکو، با پیشنهاد و محوریت ایران به صورت مشترک با کشور افغانستان در فهرست جهانی به ثبت رسید. این بدان معناست که پس از آیین‌های باستانی ایرانی نظیر نوروز، تیرگان و مهرگان، یلدا نیز به عنوان سنت ایرانیان گذشته، با تمام تعاریف و باورهای اصیل آن در فهرست جهانی قرار گرفته است.

شب تولد خورشید که در ایران باستان مظهر تبلور زندگی و آغاز حیات دوباره انسان و طبیعت است، از جمله آیین‌ها و باورهای فارسی‌زبانان از دیرباز بوده که به یمن آغاز حیات مجدد زمین، طولانی‌ترین شب سال و آغاز روشنی و تابش خورشید به زمین همه‌ساله از حدود هفت هزار سال پیش تاکنون استمرار داشته است. از حدود سال 500 پیش از میلاد در زمان داریوش اول، مراسم یلدا و بزرگداشت آن به تقویم رسمی ایرانی‌ها اضافه شده است. در آخرین شب پاییز، خانواده‌ها در منزل بزرگان، بر سر سفره یلدایی گرد هم آمده و یلدا را جشن می‌گیرند. برگزاری جشن‌های یلدایی از گذشته همراه با پاسداری و ترویج ارزش‌هایی چون هویت فرهنگی، توجه به طبیعت و گاه‌شماری سنتی، ارج‌نهادن و تکریم جایگاه رفیع خانواده، آشتی، مودت، ‌میهمان‌نوازی و خواندن دیوان حافظ و نیت برای فال مورد توجه قرار می‌گیرند و به نسل آینده منتقل می‌شوند. یلدا به سبب شاخصه‌ها و مؤلفه‌های اقلیم زیستی ساکنان ایران‌زمین و ارتباط ناگسستنی آن با طبیعت و امور کیهانی، ضمن گسترش و توسعه در میان اقوام و گروه‌های مختلف مردم منطقه و ایران بزرگ قدیم، متناسب با گذر زمان تغییراتی کالبدی در شیوه برپایی آن دیده می‌شود اما ساختار و ماهیت آن تغییری نکرده است.

شب چله در حقیقت نام دیگر یلداست، چون از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود به آن شب، چله هم گفته می‌شود. ایرانیان از دیرباز، یک نوع تقویم کلی‌نگر داشته‌اند که از اختراعات و ابداعات فارسی‌زبانان باستان است. این تقویم به طور خاص در امور کشاورزی و دام‌پروری کاربرد داشت به گونه‌ای که دو دوره از سال را به نام چله می‌شناختند. چله تابستان که از تیر شروع می‌شود و چله زمستان که از دی‌ماه. چله‌ها هرکدام به دو قسم بخش‌بندی می‌شوند، چله بزرگ و چله کوچک. 40 روز ابتدایی را چله بزرگ و 20 روزِ بعد را چله کوچک می‌نامیدند. چله بزرگ زمستان که درست بعد از شب یلدا آغاز می‌شود و تا 10 بهمن طول می‌کشد، شروع زمستان بوده و سرمای آن فزون‌‌تر است. پس از آن، چله کوچک تا اسفند ماه ادامه دارد و به مرور شدت سرما در چله کوچک کمتر می‌شود. چهار روز پایان چله بزرگ و چهار روز آغاز چله کوچک را، چهار چهار می‌گویند که نهایت شدت سرما در این مدت اتفاق می‌افتد.

تناول میوه‌ها و محصولات طبیعی در این شب خاص ایرانی، یکی از سمبل‌های جداناشدنی از این فرهنگ غنی است که به نوعی تداعی‌کننده اتصال انسان به طبیعت است و از سوی دیگر انار و هندوانه، نمادی از شادی و زایش است که با خوردن آن در شب یلدا انرژی و جانی تازه ایجاد می‌شود تا این شب طولانی با هیجان بیشتری سپری شود. البته که این آیین‌ها و مصرف خوراکی‌ها در اقصی نقاط جهان و ایران تفاوت‌های اندکی دارد، چراکه یلدا نه تنها در ایران و افغانستان که خاستگاه اصلی آن است، امروزه در کشورهایی مانند پاکستان و تاجیکستان هم جشن گرفته می‌شود. با این وصف ایرانیان علاوه بر تأثیرات مهم سیاسی و فرهنگی که در عالم گیتی از خود بر جای گذاشته‌اند، به تقویت و اعتلای کرامت انسانی و صیانت از نفس معنویات درونی و روح فراکالبد بشر نیز پرداخته و همچنان می‌پردازند.

* پژوهشگر فرهنگ عامه و میراث ناملموس