خشک‌سالی مدیریت آبی

شرق: درست در آستانه سال نو سیل آمد و داروندار بسیاری از مردم سیستان و بلوچستان را با خود برد. مردمی که می‌گویند هنوز مقروض وام‌هایی هستند که برای خسارت سیلاب سال 1400 گرفته‌اند. سیلاب مداوم و خسارات سنگین به زیرساخت‌های اقتصادی استان و تشدید فقر در این منطقه در شرایطی است که از آن سو با وجود سیلاب‌های گاه و بی‌گاه، سیستان و بلوچستان هر سال با بحران آب خبرساز می‌شود؛ اتفاقاتی که به تعبیر کارشناسان به سوءمدیریت منابع آب در این استان تعبیر می‌شود.

گرفتار سیکل فقر

بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، استان سیستان و بلوچستان از نظر فقر مسکن رتبه اول کشور را دارد و البته باید تأکید کرد که در این شاخص فاصله سیستان و بلوچستان با سایر استان‌ها بسیار زیاد است. علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی، مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه و شهرسازی به «شرق» گفته است که به‌جز این، باید اشاره کرد سیستان و بلوچستان از نظر کیفیت استحکام ساختمان‌های مسکونی نسبت به سایر استان‌های ایران در نازل‌ترین وضعیت است و این مسئله درباره مسکن روستایی این منطقه شدیدتر است؛ آن‌هم در شرایطی که سیستان و بلوچستان از نظر شمار خانوار روستایی پنجمین استان کشور است. کیفیت نازل خانه‌های مسکونی در سیستان و بلوچستان و شمار بالای خانه‌های بدون اسکلت در حالی است که این استان به صورت مداوم در معرض سیل‌های ویرانگر است و همین مسئله فقر مسکن در این منطقه را تشدید کرده و اهالی سیستان و بلوچستان را گرفتار چرخه بسته فقر مسکن و بلایای طبیعی کرده است. از آن سو، سیستان و بلوچستان هر سال با سیلاب‌های دوره‌ای بخش مهمی از زیرساخت‌های اقتصادی خود را از دست می‌دهد. بنا بر اعلام استانداری این منطقه، سیل اخیر در مجموع نزدیک به سه‌هزار‌و 500 میلیارد تومان به راه‌ها، پل‌ها، کشاورزی، خانه‌های مسکونی و... خسارت وارد کرده است؛ خسارتی که سال‌هاست سیلاب به طور مداوم به زیرساخت‌های این استان وارد می‌کند.

فقر آبی و سیلاب

بعد دیگر ماجرا، فقر شدید آبی در این استان است که با وجود سیلاب‌های ویرانگر، هر بار خبرساز می‌شود و شاید مهم‌ترین این اخبار، خبر چالش مداوم این استان و افغانستان بر سر حقابه هیرمند باشد. با این حال هر بار که سیلاب می‌آید، متولیان هم از بهبود فقر آبی در این استان می‌گویند و هم از رهاسازی حقابه هیرمند از سوی افغانستان. در همین زمینه علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو گفته است: «حجم بارش‌هایی که در دو، سه سامانه اخیر انجام شده، در برخی از نقاط معادل دو سال و نیم بوده و شدت بارش‌ها هم بالا بوده است. در نقاطی در حدود ۲۰ روز شاهد بیش از ۴۰۰ میلی‌متر بارندگی بودیم؛ این در حالی است که متوسط بارش سالانه کشور حدود ۲۴۰ میلی‌متر و متوسط بارش این نقاط زیر ۱۵۰ میلی‌متر است». به گزارش ایسنا او در ادامه با اشاره به اینکه احداث سه سد دیگر در سیستان و بلوچستان در دست مطالعه است و باید اعتبار سدسازی در این استان افزایش داشته باشد، توضیح داده است: «تقریبا معادل دو سال و نیم بارش در چند روز انجام شده و در این شرایط مهار آب باید از طریق رودخانه‌ها و ساماندهی آنها انجام شود. در منطقه تعداد قابل توجهی سد داریم که این سدها کمک شایانی را در مهار سیلاب‌ها داشته‌اند. در مناطقی دبی ورودی به سد حدود سه هزار مترمکعب بر ثانیه بود اما به لطف خدا سدها این سیلاب سهمگین را مهار و از خسارت‌های سنگین جلوگیری کردند». از آن سو، محمدرضا علیمرادی، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان سیستان و بلوچستان، به تسنیم گفته است: طالبان حقابه هیرمند را رهاسازی کرده‌اند و این آب فعلا به سمت تالاب هامون رهاسازی نمی‌شود و از آن برای تأمین منابع آب شرب استفاده می‌کنیم که می‌تواند کمک بسیار زیادی برای تأمین آب شرب داشته باشد و استان را از حالت خشک‌سالی خارج کند. او در ادامه مدعی شده است: «این رهاسازی بر اساس معاهده آبی ایران و افغانستان نیست، بلکه تنها توافق این است که دریچه‌های سد کمال‌خان باز شده تا به جای بیابان گودزره به سمت ایران بیاید که این نشان از حسن نیت همسایه ما دارد». با تمام این ادعاها و تکرار آن، پس از چندی دوباره موضوع تنش شدید آبی در سیستان و بلوچستان به خروجی رسانه‌ها برمی‌گردد؛ اتفاقاتی که از سمت کارشناسان به سوءمدیریت منابع آب در سیستان و بلوچستان تعبیر می‌شود. هدایت فهمی، کارشناس منابع آب در گفت‌وگو با «شرق» توضیح می‌دهد: سیلاب‌ها راهکار موقت و کوتاه‌مدت رفع محدودیت‌ها و تنش‌های آبی است و خشک‌سالی در بسیاری از نواحی ایران پدیده‌ای ممتد و پایدار است.

او تأکید می‌کند که برای تنش آبی در سیستان و بلوچستان باید راهکار اساسی و علمی اندیشیده شود و نمی‌شود به سیلاب‌ها و راهکارهای موقت دل‌خوش بود؛ زیرا خالی‌شدن این استان از جمعیت، تهدیدی برای امنیت کشور هم به شمار می‌آید و مسئله آب برای سیستان و بلوچستان یک مسئله حیاتی و ویژه است.

هدررفت آب شیرین سیلاب

پیش از این حسین سرگزی، کارشناس منابع آب به «شرق» گفته بود: سیل و خشک‌سالی به‌طور متناوب در سیستان و بلوچستان رخ می‌دهد و در سال‌های دورتر، قاعده بر آن بود که هر دو سال یک بار سیل و هر پنج سال یک بار خشک‌سالی در استان رخ می‌داد، اما با دستکاری و مداخله گسترده انسان در طبیعت و تغییرات اقلیمی، این دوره‌های تناوبی کوتاه‌تر شده و سیستان و بلوچستان شاهد تعداد بیشتری سیلاب با حجم تخریب بالاتر است.

او توضیح داده بود که سیستان و بلوچستان محل اتصال و خروج جریانات جوی کشور به یکدیگر است. جریان جوی سودانی از جنوب غرب کشور وارد شده و پس از عبور از فارس و هرمزگان، به سیستان و بلوچستان می‌رسد. جریان جوی دیگر، جریان مدیترانه‌ای است که از غرب به شرق کشور وارد می‌شود و جریان مونسون که از اقیانوس هند می‌آید و با خود رطوبت و بارندگی می‌آورد. گاهی این جریانات جوی با هم وارد شده و گاهی به‌صورت متواتر به سیستان و بلوچستان وارد می‌شوند و از آنجا که استان پهناور است و حوضه آبخیز دو تا سه میلیون هکتاری دارد، انرژی تخریب بارندگی و سیلاب بیشتر می‌شود. گذشته از این زمانی که خاک به دلیل بارندگی قبلی از آب اشباع باشد، بارندگی‌های متواتر بعدی تبدیل به رواناب و سیلاب می‌شود. نکته دیگر اینکه در سیستان و بلوچستان بخش اعظمی از پوشش گیاهی از بین رفته و سیلاب مانند شمال کشور که پوشیده از جنگل است، مهار نمی‌شود و به زندگی مردم استان خسارات سنگین وارد می‌کند. گذشته از این در جنوب سیستان و بلوچستان سازندها صخره‌ای و سنگی است و قدرت جذب آب ندارد. برخی کارشناسان معتقد هستند آب شیرین سیلاب باید مهار شود و در خدمت منابع آبی استان قرار بگیرد. سیستان و بلوچستان پنج حوضه آبریز مهم دارد؛ هامون هیرمند، ماشکی، کویر لوت، جازموریان و دریای عمان که از این میان حوضه آبریز عمان با وسعت چهار‌میلیون‌و 800 هزار هکتار

 بزرگ‌ترین است. 

کارشناسان منابع آب توضیح می‌دهند که در سه روز بارندگی بین 100 تا 316 میلی‌متر در حوضه آبریز عمان نزدیک به شش تا 6.5 میلیارد مترمکعب آب شیرین تولید شده که بیشتر از نیاز اقلیم خشک و نیمه‌خشک این منطقه بوده است. بنابراین نزدیک به چهار میلیارد مترمکعب آب به دریای عمان ریخته شده و این حجم آب شیرین هدر رفته است. بنا بر گزارش انتخاب از جلسه ستاد بحران جنوب سیستان و بلوچستان، محمدجواد عسکری، رئیس کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط زیست مجلس یازدهم گفته که بیش از دو میلیارد مترمکعب آب شیرین ناشی از سیلاب‌ها به دریای عمان ریخته شده و از دست رفته است. در همین زمینه غلامحسین لکزائیان‌پور، کارشناس علوم و مهندسی آب، به ایلنا گفته است: «پدیده مونسون که بارش‌های موسمی را در پی دارد، یکی از امتیازات این استان به‌شمار می‌آید، اما متأسفانه از این امتیاز استان به نحوی مطلوب استفاده نمی‌شود و هر سال حجم زیادی از سیلاب‌های ناشی از بارندگی‌های پدیده مونسون، ضمن تخریب بسیاری از زیرساخت‌های شهری و مواصلاتی در جنوب و مرکز استان، به سمت دریای عمان و کشور پاکستان سرازیر می‌شوند».

این کارشناس تأکید کرده است: «راهکارهای زیادی برای مقابله با بحران آب در این استان در حال انجام و پیگیری است. انتقال آب از دریای عمان و شیرین‌سازی آب، انتقال آب بین‌حوضه‌ای، استفاده از آب‌های ژرف، استفاده از سفره‌های آب زیرزمینی و... از‌جمله مواردی است که توسط دولت و وزارت نیرو در حال پیگیری و انجام هستند اما به نظر می‌رسد از مدیریت سیلاب‌ها به‌عنوان یکی از راه‌های مهم تأمین آب در این استان غفلت شده و جای بسی تعجب است که همه‌ساله، حجم زیادی از آب شیرین ناشی از بارش‌های موسمی را به‌راحتی از دست داده و اجازه می‌دهیم که به دریای عمان و کشور‌های همسایه سرازیر شوند و بعد در مقابل درصدد شیرین‌سازی آب‌های شور دریای عمان و انتقال آن با هزینه بالا به نقاط دچار تنش آبی داخل استان و سایر استان‌های شرقی کشور هستیم».

خسارات دست‌ساز سیل

با این حال محمد درویش، کارشناس منابع آب و محیط زیست به «شرق» توضیح می‌دهد که سیستان و بلوچستان کمتر از سه میلیون نفر جمعیت دارد و نیاز آب شرب و بهداشتی این استان کمتر از 300 میلیون مترمکعب در سال است.

او ادامه می‌دهد: «بر اساس آخرین آمار شرکت مدیریت منابع آب کشور، چهار سد از پنج سد مهم سیستان و بلوچستان سرریز کرده و حجم آب خوشاب‌ها و هوتک‌ها به ظرفیت اصلی خود رسیده است و در واقع حدود پنج میلیارد مترمکعب آب ناشی از سیلاب در سیستان و بلوچستان جاری شده که این میزان حدود 18 برابر نیاز آب شرب و صنعت در این استان است. ضمن اینکه کشاورزی استان را هم سیراب می‌کند».

این کارشناس اعتقاد دارد نیازی به مهار حجم بیشتری از این سیلاب نیست و جاری‌شدن آب به سمت دریای عمان نیاز زیستی مرجان‌ها و گونه‌های جانوری این دریا را تأمین می‌کند. بنابراین نباید در این فرایند مداخله بیشتری کرد.

درویش همچنین تأکید می‌کند : اگر با نگاه کاهش خسارات سیل، احداث سدهای بیشتر را ضروری بدانیم، باید گفت که این خسارات دست‌ساز هستند؛ زیرا بسیاری از خانه‌ها و مزارع کشاورزی و تأسیسات در مسیل‌ها و مسیرهای جریان سیل و رودخانه احداث شده‌اند. به گفته این کارشناس بیشترین فقر آبی در سیستان و بلوچستان مربوط به منطقه سیستان است وگرنه در جنوب استان و در بلوچستان مناطق حاصلخیز سرباز و باهوکلات قرار دارد و از قضا در این منطقه سازه‌های سنتی قرار دارد که به خوبی توانسته سیلاب سال‌های دور را مهار کند و به قوانین طبیعت هم آسیب نزند.

این در شرایطی است که برخی دیگر از کارشناسان معتقدند آب جاری‌شده سیلاب‌ها بیش از نیاز طبیعی اقلیم خشک و نیمه‌خشک سیستان و بلوچستان است و از آنجا که بافت خاک جنوب سیستان و بلوچستان صخره‌ای بوده و مانند خاک شمال استان اسفنجی نیست و قابلیت جذب این حجم از آب شیرین را ندارد، نیاز به سازه‌هایی است که سیلاب را به نفع منابع آب مورد نیاز استان ذخیره‌سازی کند. هرچند این کارشناسان هم با اشاره به سازه‌های سنتی و تمهیدات بومی و تاریخی منطقه مانند خوشاب‌ها معتقد هستند که بهترین سازه‌های مهار سیلاب در سیستان و بلوچستان نه سدهای بزرگ که روش‌های کم‌هزینه و سازگار با طبیعت مانند آبخیزداری و آبخوان‌داری است.

این کارشناسان تأکید می‌کنند که اشتباهات مکرر متولیان در ساخت‌وساز و اسکان مردم در مسیل‌ها و استقرار زیرساخت‌های اقتصادی در این گذرگاه‌ها موجب خسارات سنگین سیل است وگرنه که سیل نقمت نیست و نعمت است و می‌تواند در خدمت غنای منابع آب استان قرار بگیرد. آنها همچنین تأکید دارند که رهاسازی آب از سوی افغانستان به منزله پرداخت حقابه سیستان و بلوچستان نیست و افغانستان با سیل پیش‌آمده ابزاری برای مهار مازاد آب ندارد و دولت همچنان باید دیپلماسی آب با افغانستان را در دستور کار خود قرار دهد و بر پرداخت حقابه ایران تأکید کند.