بوستان قیطریه پارک باستان-زلزله‌شناسی ایران است

در اوایل سال 1403 در فضای عمومی موضوع ساخت مسجد در شمال بوستان قیطریه در شمال تهران مطرح شد. تصرف و ساخت بنای جدید در این محدوده مورد نقد و بحث‌های گوناگون قرار گرفت؛ ولی از یک دیدگاه بحثی نشده و آن اینکه این محوطه عملا پارک زلزله-باستانی تهران است و هر نو ساخت‌وساز جدید در آن باید متوقف شود و تلاش‌های شهرداری به باور نگارنده باید برای باربرداری از محوطه پیرامونی بوستان قیطریه باشد تا روزی با حفاری‌های گسترده‌تر علمی اولین پارک باستان-زلزله‌شناسی ایران در این محوطه با سرمایه‌گذاری دولت و شهرداری تهران تأسیس شود. چرا این محوطه از نظر زلزله‌شناسی مهم است؟ گسله شمال تهران با طول تقریبی صد کیلومتر، گسلی فعال است که متوسط دوره بازگشت زلزله‌های روی این گسل حدود سه‌هزارو 500 سال است. نابودی تمدن قیطریه در هزار تا هزارو 200 سال قبل از میلاد را (براساس حفاری‌های باستان‌شناختی دهه 40 در محدوده پارک قیطریه) به باور نگارنده می‌توان با رخداد زلزله بر اثر فعال‌شدن گسل شمال تهران در سه‌هزارو 200 سال قبل – که در سال‌های اخیر دقیقا تعیین سن شده است- مرتبط دانست. در تابستان 1347 کامبخش‌فرد از طرف اداره کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه به‌عنوان سرپرست هیئت باستان‌شناسی، مأموریت یافت تا در تپه قیطریه به کاوش بپردازد. این کاوش‌ها در سال‌های 1347-1350 با مساحتی حدود پنج هزار متر، در بخش جنوبی باغ خانم صارم‌الدوله انجام و ۳۵۰ گور باستانی کشف شد که همه آنها در عمقی میان ۳۰ تا صد سانتی‌متر از سطح تپه قرار داشتند. از این گورها دوهزارو 500 ظرف و تعدادی ابزار و زیورآلات مفرغی به‌ دست آمد. گورستان کشف‌شده در این تپه بسیار وسیع بود و مساحتی بالغ بر 15 هزار متر را در بر می‌گرفت که این خود می‌تواند شاهدی بر اقامت طولانی‌مدت در این منطقه باشد. خاک تپه قیطریه از بقایای آبرفتی و توأم با آهک است؛ به‌گونه‌ای‌که به نظر می‌رسد از گذشته‌های دور و دوره باستان نیز قابل کشت و زراعت نبوده است و شاید به همین سبب، گذشتگان این تپه را به گورستان اختصاص داده بودند. تیم باستان‌شناسان در نامه‌ای به شهرداری تهران درخواست کرد علاوه بر توقف عملیات گودبرداری در تپه‌های قیطریه صدور مجوزهای جدید را هم در منطقه تا پایان کاوش‌های باستان‌شناسی متوقف کند. حفاری‌ها نشان داد که تهران احتمالا در دوران پیش از میلاد و در عصر آهن جمعیت بسیار زیادی داشته است. در بررسی‌های گورهای باستانی قیطریه بیش از پنج هزار شیء (انواع ظروف سفالی، زیورآلات، سلاح و...) که به همراه مردگان در قبرهای تک‌‌نفره و دو‌نفره دفن شده بودند، کشف شد. عصر آهن آخرین دوره از سه عصر تاریخی فلز پس از عصر مس و برنز به‌عنوان عصر پایانی تقسیم‌بندی سه دوره‌ای در نظر گرفته شده است که از ماقبل تاریخ (قبل از تاریخ ثبت‌‌شده) شروع می‌شود و به پیش از تاریخ (قبل از تاریخ مکتوب) می‌رسد. در این کاربرد، عصر حجر (که به پارینه‌سنگی، میان‌سنگی و نوسنگی تقسیم می‌شود) و عصر برنز مقدم است. آغاز عصر آهن به صورت محلی در سراسر جهان با قراردادهای باستان‌شناسی تعریف می‌شود که در حدود هزارو 200 قبل از میلاد تولید آهن ذوب‌شده (به‌ویژه ابزار و سلاح‌های فولادی) جایگزین معادل‌های برنزی آنها در استفاده رایج شد. کامبخش‌فرد در کتاب «تهران 3200ساله» نوشت: «کثرت و فراوانی میراث سه‌هزارساله شهر مردگان قیطریه تاکنون در هیچ تپه باستانی سابقه نداشته است؛ چون وجود گورستانی با این وسعت در دوره باستان و آن‌هم در حوزه تهران نشانه زندگی و حیات مادی در این تپه‌ها و اطراف آن تلقی می‌شد» و «به منظور تعیین وسعت و دامنه گورستان باستانی حدود 45 گمانه کوچک و بزرگ نیز در اطراف زده شد که بیشتر آنها به آثار گورستان نرسید؛ مگر چند گمانه در داخل باغ صارم‌الدوله (پارک قیطریه) و تپه‌های مشرف به آن». نتایج این پژوهش‌ها در کتابی زیر نام «تمدن قیطریه» از سوی پژوهشگاه میراث فرهنگی منتشر شده است. در این پژوهش‌ها نشان داده شده که گورستان قیطریه یکی از سندهای بسیار مهم از روش تدفین در دوره عصر آهن است. به گفته باستان‌شناسان، بیشتر تدفین‌ها به شیوه جنینی یا خوابیده به پهلو با دست و پاهای جمع‌شده انجام شده است. تعیین سن‌های انجام‌شده نشانگر توقف زندگی در این محدوده تمدنی در حدود سه‌هزارو 200 سال قبل بوده است. جالب است که این تاریخ با تعیین زمان آخرین زمین‌لرزه مهم (با بزرگای 7) روی گسل شمال تهران (در ترانشه‌ای که زیر نظر دکتر حمید نظری و همکاران سازمان زمین‌شناسی در دهه 80 در منطقه وردآورد حفر کردند) همخوانی دارد و چه‌بسا ویرانی تمدن قیطریه به رخداد همان زمین‌لرزه تعیین سن شده مربوط باشد؛ بنابراین اکنون می‌توان انتظار داشت تا با پژوهش‌های جدید، بتوان محدوده بوستان قیطریه را در آینده به اولین پارک باستان-زلزله‌شناسی ایران تبدیل کرد.