همه چیز درباره گل‌سنگ‌‌های آسیب‌رسان در تخت جمشید
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید از فعال‌بودن کارگاه‌های پاکسازی گل‌سنگ‌ها در مجموعه جهانی تخت جمشید خبر داد و گفت: گل‌سنگ‌ها یکی از مهم‌ترین عوامل آسیب‌رسان در بناهای تاریخی به‌خصوص آثار سنگی محسوب می‌شوند و عملیات پاکسازی گل‌سنگ‌ها در مجموعه جهانی تخت جمشید به‌صورت کارگاه و توسط تیمی از کارشناسان حفاظت و مرمت انجام می‌شود و همچنان ادامه دارد.
شرق: مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید از فعال‌بودن کارگاه‌های پاکسازی گل‌سنگ‌ها در مجموعه جهانی تخت جمشید خبر داد و گفت: گل‌سنگ‌ها یکی از مهم‌ترین عوامل آسیب‌رسان در بناهای تاریخی به‌خصوص آثار سنگی محسوب می‌شوند و عملیات پاکسازی گل‌سنگ‌ها در مجموعه جهانی تخت جمشید به‌صورت کارگاه و توسط تیمی از کارشناسان حفاظت و مرمت انجام می‌شود و همچنان ادامه دارد. علیرضا عسکری‌چاوردی با اشاره به انتشار اخباری در فضای مجازی با عنوان «تخت جمشید را قارچ گرفت» گفت: گل‌سنگ‌ها یکی از مهم‌ترین عوامل آسیب‌رسان در بناهای تاریخی به‌ویژه آثار سنگی محسوب می‌شوند که این معضل در ایران کمتر و در بناهای سنگی کشورهای اروپایی به‌ویژه کشور ایتالیا بسیار بیشتر است.
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید با بیان اینکه گل‌سنگ‌ها انواع بسیار زیادی دارند، تصریح کرد: براساس نظر متخصصان بیولوژیست، گلسنگ از یک موجود زنده تشکیل‌شده از اجماع بسیار نزدیک قارچ‌ها و جلبک‌هاست، در این همزیستی جلبک‌ها از طریق عمل فتوسنتز، مواد آلی تولید کرده که به مصرف قارچ‌ها می‌رسد و از سوی دیگر قارچ‌ها با ترشح اسید سبب انحلال مواد معدنی سنگ می‌شوند که به مصرف جلبک‌ها می‌رسد. عسکری ادامه داد: البته تمامی متخصصان با این نظریه هم‌عقیده نیستند اما تمامی متخصصان اعم از حوزه میراث فرهنگی و بیولوژیست‌ها بر این باورند که رشد گل‌سنگ‌ها می‌تواند به سنگ آسیب وارد کند.
او با اشاره به اینکه با توجه به تنوع گل‌سنگ‌ها، تاکنون یک درمان قطعی و واحد برای آن ارائه نشده است، افزود: کشورهای مختلف راه‌‌حل‌های متفاوتی را برای پاکسازی آنها پیشنهاد می‌کنند، هرچند استفاده از بعضی روش‌ها مناسب بوده است اما انتقادهایی هم درباره آنها وجود دارد. مدیر پایگاه پژوهشی میراث جهانی تخت جمشید تصریح کرد: در گذشته مرمتگران تجربی با آب و برس اقدام به پاکسازی گل‌سنگ‌ها می‌کردند که این روش راحت‌ترین روش است اما معایب زیادی دارد که عبارت است از انتشار گل‌سنگ‌ها، از‌بین‌نرفتن لیف گل‌سنگ‌ها و به‌وجود‌آمدن انواع جدیدی از گل‌سنگ‌ها که از شروع کار بنیاد پژوهشی پارسه- پاسارگاد روش پاکسازی با روش شست‌وشو و برس در تخت جمشید منسوخ شد.
عسکری در ادامه بیان کرد پایگاه تخت جمشید از ۱۷ سال پیش تاکنون مطالعات بسیار گسترده‌ای درباره نوع و روش‌های پاکسازی گل‌سنگ‌ها آغار کرده است و این مطالعات با همکاری مراکز بین‌المللی و مراکر تخصصی ایرانی همچنان در حال
انجام است.
او با تأکید بر اینکه می‌توان گفت تخت جمشید نخستین سایت ایرانی است که در آن گل‌سنگ‌ها مورد بررسی‌های تخصصی قرار گرفتند و نخستین مکانی است که با گل‌سنگ‌ها به‌صورت علمی برخورد شده و مقدار زیادی از این عوامل آسیب‌رسان از سطح آثار سنگی زدوده شده است، تصریح کرد: در سال ۱۳۹۰ تنها بخشی به‌عنوان آزمایش توسط هیئت مرمت و باستان‌شناسی ایرانی- ایتالیایی انجام شد و در این پروژه کارشناسان ایرانی و کارشناسانی از دانشگاه بلونیا، مؤسسه ایزیائو و ایکروم فعالیت داشتند. پس از اینکه نتایج استفاده از یک نوع مواد گلسنگزدا مثبت تشخیص داده شد، در سال ۱۳۹۸ کاخ شورا و کاخ تچر توسط مرمتگران بدون مرز و با همکاری نزدیک کارشناسان ایرانی گل‌سنگ‌ها پاکسازی و آثار سنگی مرمت شد. مدیر پایگاه پژوهشی میراث جهانی تخت جمشید گفت: هیئت باستان‌شناسی و مرمت ایرانی – ایتالیایی آزمایش‌هایی روی یکی از دیواره‌های بدون نقش در تخت‌جمشید انجام دادند تا پس از چند سال دوباره مورد بررسی قرار گیرد. نکته حائز اهمیت اینکه پاکسازی گل‌سنگ‌ها و رویش آنها بسیار پیچیده است و برای دیدن نتایج منتج از پاکسازی‌ها نیاز به یک دوره چندساله است.
عسکری گفت: برای نمونه ممکن است مواد گلسنگزدا در ایتالیا مفید تشخیص داده شده باشد اما در ایران با توجه به نوع گلسنگ و جنس‌سنگ و شرایط آب و هوایی مناسب نباشد. بنابراین نمی‌توان بدون انجام مطالعات مستمر و تخصصی دارویی را استفاده کرد. از این رو کارشناسان و مدیریت تخت‌جمشید استفاده از هرگونه مواد گلسنگزدا را با توجه به سوابق مفید آن در تخت جمشید تجویز و استفاده می‌کنند. او با اشاره به اینکه معمولا پاکسازی گل‌سنگ‌ها باید هم‌زمان با اقدامات حفاظتی و مرمتی انجام شود، تأکید کرد: ضروری است برای پاکسازی هر بخش، یک کارگاه مرمتی تعریف شود تا پس از پاکسازی گل‌سنگ‌ها، اقدامات حفاظتی و مرمتی انجام شود، در غیر این صورت پاکسازی‌ها ممکن است نه‌تنها مثبت نباشد بلکه برای آثار تاریخی زیان‌بار هم باشد.
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید افزود: مجموعه تخت جمشید در برنامه‌های از پیش تعیین‌شده اقداماتی را در راستای پاکسازی گل‌سنگ‌ها و حفاظت و مرمت آن مد‌نظر دارد. هم‌اکنون یک کارگاه فعال در کاخ آپادانا مشغول عملیات پاکسازی گل‌سنگ‌هاست. کارگاه پلکان شمالی کاخ آپادانا نیز به‌زودی ایجاد خواهد شد و نکته حائز اهمیت اینکه برای پاکسازی پلکان شمالی کاخ آپادانا متخصصان ایرانی و خارجی با مرمتگران تخت جمشید همکاری خواهند داشت یا اینکه به‌عنوان مشاور همکاری می‌کنند. او در ادامه درباره موضوع قارچ‌ها گفت: در‌واقع قارچ‌ها موجودات هتروتروفیک یوکاریوتی هستند که با دیواره سلولی سخت خود که از ماده کیتین ساخته شده، شناخته می‌شوند. در میراث جهانی تخت‌جمشید نمونه‌هایی از قارچ‌های مرستماتیک میکروسکوپی و مخمری سیاه دیده می‌شود و در‌واقع ایجاد رابطه همزیستی بین قارچ و حداقل یک میکروارگانیسم فتوسنتزکننده، منجر به شکل‌گیری گلسنگ می‌شود.
عسکری ادامه داد: گل‌سنگ‌ها در سراسر سطح خشکی جهان پراکندگی دارند، به‌طوری‌که حدود هشت درصد سطح خشکی‌ها با گلسنگ پوشیده شده است و گفته می‌شود قدیمی‌ترین فسیل آنها حدود ۶۰۰ میلیون سال قدمت دارد.
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید با بیان اینکه وجود گل‌سنگ‌ها و قارچ‌ها روی آثار سنگی موضوع تازه و عجیبی نیست، افزود: قاعدتا هرجا سنگ باشد، احتمال حضور گلسنگ هم هست. این مسئله در طول تاریخ حفاظت و مرمت مجموعه تخت‌جمشید مورد‌نظر بوده و تحقیقاتی روی آن اعمال شده و همچنین اقدامات عملی و مؤثری هم انجام شده است. به گفته عسکری با توجه به سطح وسیع آثار سنگی در محوطه تخت‌جمشید و حساسیت موضوع برخورد با عوامل بیولوژیک، نمی‌توان یک فرمول کلی را بسط داد و اقدام کرد و تا‌به‌حال در کارگاه‌های مرمت و پروژه‌های انجام شده، به صورت موردی گل‌سنگ‌ها از سطح آثار حذف شده‌اند.
او به مدیریت بحران محوطه میراث جهانی تخت جمشید در بخش گل‌سنگ‌ها نیز اشاره و تصریح کرد: از سال ۸۲ مطالعات میدانی روی نقش‌برجسته‌هایی که درگیر تهدید طبیعی گلسنگ بوده‌اند، به‌طور ویژه آغاز شد. بنا بر این مطالعات میدانی و اظهارات کارشناس گلسنگ بیش از صد گونه گلسنگ در محوطه شناسایی شده است که پیش‌تر اخبار این پروژه تحقیقاتی از سوی پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید، منتشر شده بود.
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید بیان کرد: در امر پاکسازی و برطرف‌کردن گل‌سنگ‌ها، برای نمونه موردی، در بخشی از دیواره شمالی صفه اقداماتی برای مهار گلسنگ به روش نوین اجرا شد و در اقدام حفاظتی فوق که به‌عنوان پایلوت انجام شد، شیوه شوک حرارتی از سوی کارشناسان پایگاه مورد استفاده قرار گرفت که این روش همچنان مورد توجه است. او با بیان اینکه روش نوین شوک حرارتی مزایایی مانند متلاشی‌کردن ریسه‌های گلسنگ به‌صورت عمقی‌تر داشته و عیب آن بحث زمان استفاده از این روش است که فقط در دو ماه گرم سال (بازه زمانی پانزدهم تیر تا پانزدهم مرداد) قابلیت اجرائی دارد، تصریح کرد: این روش در‌حال‌حاضر با توجه به تحقیقات پژوهشی انجام‌شده، جایگزین مناسب گل‌سنگ‌زدایی به روش محلول‌های شیمیایی بوده که آسیب کمتری روی آثار خواهد داشت.
عسکری با بیان اینکه در دو سال اخیر پایش اقدامات گل‌سنگ‌زدایی با روش نوین مهار گلسنگ از سوی کارشناسان مرمت در محوطه انجام شده است، گفت: با وجود مزایای روش مذکور، نمی‌توان این روش را قطعی‌ترین راه نجات نقوش و آثار در راستای ایمن‌ماندن از تخریب ناشی از گلسنگ دانست، به همین دلیل اهمیت انجام مطالعات پژوهشی، تکمیلی و تحلیلی حاصل از مطالعات قبلی برای دستیابی به روش‌های جدیدتر و اثرگذارتر در حال انجام است.
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید در ادامه با اشاره به اینکه پروژه گل‌سنگ‌زدایی از کاخ‌های تچر و کاخ شورا انجام شده و در تالار آپادانا نیز در روزهای اخیر آغاز شده است، اظهار کرد: مستندسازی و مستندنگاری محل گل‌سنگ‌ها در تخت جمشید در حال انجام است و تا یک ماه دیگر رویداد دانش‌بنیان در راستای حل موضوع گلسنگ در تخت‌جمشید برگزار می‌شود.
او در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به اینکه حفاظت و مرمت در مجموعه میراث جهانی تخت جمشید با رویکرد حفاظت و استحکام‌بخشی در کاخ‌های آپادانا، هدیش، تالار شورا، کاخ صد‌ستون و آرامگاه خشایارشا در حال انجام است و حفاظت برخی از نقش‌برجسته‌ها در اسفند ۱۴۰۲ به پایان رسیده است، افزود: در برنامه جامع حفاظتی تخت جمشید برنامه حفاظت پلکان شمالی کاخ آپادنا، تالار شورا، مرمت بناهای برزن جنوبی تخت جمشید و مرمت اشیای موزه‌ای تخت جمشید در سال ۱۴۰۳ انجام می‌شود. در سال اخیر، موزه تخت جمشید ساماندهی و طرح توسعه آن آغاز می‌شود و دروازه پردیس پارسه مرمت و احیا خواهد شد.