کنترل سیلاب در ایران باستان

در‌حالی‌که در روزهای آخر هفته دوم اردیبهشت ۱۴۰۳ بارش شدید باران‌ در شهرهای مختلف باعث جاری‌شدن سیل و آب‌گرفتگی معابر شد، گزارش شده که بر اثر آب‌گرفتگی در محوطه باستانی نقش رستم، فرونشست‌های متعددی در این مکان تاریخی ایجاد شده است. جمعه ۱۴-۲-۱۴۰۳ باران در استان‌های دیگر از جمله خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری شدید بود و در بیشتر آنها آب‌گرفتگی معابر گزارش شده است. شدت بارش‌ها به حدی بود که موجب بروز خسارت به زمین‌های کشاورزی شده است، زیرا بارش باران در این فصل موجب می‌شود گندم‌هایی که ساقه‌های بلندی دارند، خسارت ببینند.

محوطه‌ای که در نیمه اردیبهشت ۱۴۰۳ دچار آبگرفتگی شد، محوطه‌های باستانی تخت جمشید و نقش رستم در فهرست میراث فرهنگی جهانی یونسکو و در 55 کیلومتری شمال شرقی شیراز قرار دارد. رودخانه سیوند در مجاورت این محوطه‌های باستانی به عنوان یک رودخانه با سیلاهای شدید شناخته می‌شود. در سال ۱۳۹۳ اعلام شد که در جریان عملیات تخلیه آب‌های سطحی تخت جمشید، یک ناودان اصلی در حیاط جنوبی کاخ تچر کشف شد. تخت جمشید توسط داریوش اول هخامنشی در سال 518 قبل از میلاد تأسیس شد، پایتخت تشریفات و بهاره امپراتوری هخامنشی بود. این بنا روی یک تراس عظیم نیمه مصنوعی و نیمه‌طبیعی ساخته شده است، جایی که یک مجموعه کاخ چشمگیر با الهام از مدل‌های کاخ‌سازی میان‌رودان ایجاد شد. این کشف همراه با سایر یافته‌ها در شبکه زهکشی تخت جمشید صورت گرفت که منجر به درک طراحی سیستم آب شد. نتایج اکتشافات قبلی حاکی از وجود مجرای زهکشی آب بود، اما آن هنگام هیچ حفاری انجام نشد. پیش‌تر در عملیات مرمت کانال‌های آب زیرزمینی تخت جمشید که بین سال‌های 1382 تا 1384 انجام شد، کانال‌هایی به طول 280 متر کشف، لایروبی و مرمت شدند و در سال ۱۳۹۱ بیش از 90 متر از کانال‌ها کاوش شدند و سرانجام با کشف ناودان و مجراهای مربوطه در کاخ تچر و خزانه تخت جمشید، مشکل مزمن زهکشی آب‌های سطحی تخت جمشید برطرف شد و آب‌ها به کانال‌های زیر تراس که تخت جمشید در آن قرار دارد هدایت می‌شود. شبکه رواناب و فاضلاب تخت جمشید از پیچیده‌ترین شبکه‌های دوران باستان است. تخت جمشید در دامنه کوه رحمت با تراس مرتفعی احداث شده که بخشی از آن ساخته دست بشر است. تخت جمشید در اصل یک مرکز فرهنگی مهم است که اغلب در اوایل بهار در نزدیکی عید نوروز از آن بازدید می‌شود. از بارش بسیار زیاد و رواناب معمولا در بهار در آن جاری می‌شود. شبکه فاضلاب در این زمان بحرانی اهمیت پیدا می‌کند، زیرا قرار بوده هم جریان آب را از مناطق بالاتر به سمت پایین کنترل کند و هم رواناب فاضلاب را مدیریت کند.

هخامنشیان برای جلوگیری از سیل از دو تکنیک مهندسی برای منحرف‌کردن رواناب استفاده کردند. اولین مورد جمع‌آوری رواناب در مخزنی بود که چاهی با دهانه چهارگوش در ابعاد 4.2 در 4.2 متر و عمق 60 متر بود که امکان جمع‌آوری حجم 554 متر مکعب یا 554 هزار لیتر رواناب را فراهم می‌کرد. آب از طریق چندین ناودان بنایی که به‌صورت راهبردی در اطراف سازه قرار داشتند، به سمت مخزن هدایت می‌شد. روش دوم، انحراف آب از سازه بود، در‌صورتی‌که مخازن به اندازه ظرفیت پر شوند. این سامانه از یک مجرای 180‌متری با عرض هفت متر و عمق 2.6 متر در غرب ساختگاه استفاده می‌کرد. با‌این‌حال، سامانه آب بسیار پیچیده‌تر از مخازن و مجاری آب بود و شامل یک سامانه باستانی بسیار پیچیده از لوله‌های زهکشی بود. زهکش به پنج ناحیه، دو ناحیه به قسمت شمالی سازه و سه ناحیه در قسمت جنوبی هدایت می‌شد.

برای محافظت از ساختمان‌های روی سکوی تخت‌جمشید در برابر سیلاب‌های کوهستانی و زهکشی ساختمان‌ها حدود دو کیلومتر کانال آب در زیر سکو احداث شد. کانال‌ها تا حدی در صخره حفر شده و بخشی نیز روی بستر سکو ساخته شده و از شمال به جنوب و غرب به شرق کشیده شده‌اند تا آب را از ۱۲۵ هزار متر مربع کاخ‌ها و ساختمان‌های اداری یا خدماتی جمع‌آوری کنند. گاه ژرفای این کانال‌ها تا شش متر می‌رسید و عموما کمتر از یک متر پهنا ندارند و با تخته سنگ‌های ضخیم پوشیده شدند. شبکه پیچیده کانال‌ها در تعامل با توپوگرافی زمین، ارتفاعات سکوها و 12 بنای تاریخی روی زمین ساخته شده است. کانال‌های کاربردی به چهار دسته تقسیم شده‌اند: زهکشی عمودی، زهکش روی زمین آبراه ثانویه و کوتاه و آبراهه اصلی. مجموعا کانال‌های باز که از دروازه ملل شروع می‌شود و کانال‌های سرپوشیده برخی با و برخی بدون دریچه تهویه مربوط به دوره اول ساخت تخت جمشید در زمان داریوش، 515 تا 490 قبل از میلاد در زیر کاخ آپانادا ایجاد شده است. برخی از کانال‌ها نه با حفر مستقیم کوه سنگی بلکه با چیدمان سنگ‌ها روی هم ایجاد شده‌اند. بررسی ریخت‌شناسی کانال‌ها نشان می‌دهد که دو کانال مهم شرقی-غربی وجود دارد که از کاخ آپادانا و کاخ‌های مسکونی می‌گذرد و به کانالی از شمال به جنوب در مجاورت کوه در شرق سکوی تخت جمشید می‌رسد. اختلاف ارتفاع طولانی‌ترین کانال هفت متر است. شیب متوسط دو درصد است ولی برخی از آنها بیش از 30 درصد شیب دارند تا بتوانند ژرفای مطلوب و سامانه همگن جریان آب را فراهم کنند. چنین سامانه‌ای به حفط مجموعه تخت جمشید در برابر سیلاب در دوهزار و 500 سال گذشته  انجامیده است.