جامعه باستان‌شناسی ایران
تعرض به حریم و عرصه غار کرفتو را متوقف کنید
جامعه باستان‌شناسی ایران در نامه‌ای به علی دارابی، قائم‌مقام و معاونت محترم میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، خواهان توقف تعرض به عرصه و حریم «مجموعه تاریخی-طبیعی غار کرفتو» در استان کردستان شد.
شرق: جامعه باستان‌شناسی ایران در نامه‌ای به علی دارابی، قائم‌مقام و معاونت محترم میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، خواهان توقف تعرض به عرصه و حریم «مجموعه تاریخی-طبیعی غار کرفتو» در استان کردستان شد.
در این نامه خطاب به علی دارابی آمده است: چنان‌که مستحضرید «مجموعه تاریخی ـ طبیعی غار کرفتو» در استان کردستان نامزد ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو شده است. علی‌رغم پیگیری، هشدار مراجع تخصصی و مردم‌نهاد، انجمن باستان‌شناسی ایران، انجمن غارنوردی و معاونت محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی، درخصوص تعرض به عرصه و حریم محوطه باستانی کرفتو توسط کارگاه در حال ساخت بسته‌بندی حبوبات و بوجاری در 700 متری مجموعه، در کمال ناباوری جناب آقای علیرضا ایزدی (مدیر کل ثبت و حریم آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی) در مورخ 10/10/1402 خطاب به آقای منصور مهرزاد (مدیر کل میراث فرهنگی کردستان) و رونوشت به آقای نادر زینالی (مدیر کل امور استان‌ها و تشکل‌های مردم‌نهاد) موافقت خود را با ادامه ساخت کارگاه فوق اعلام کرده است؛ بنابراین، بدین‌وسیله چند نکته اساسی به شرح زیر در مورد اعلام موافقت درخصوص زیرساخت برای احداث واحد بوجاری آقای برازنده و اشکالات جانمایی کارگاه بسته‌بندی حبوبات و بوجاری در 700 متری «مجموعه تاریخی-طبیعی غار کرفتو» جهت پیگیری و دستور اقدام مقتضی اعلام می‌گردد.
1- چنانچه می‌دانید ثبت آثار ملی و تعیین حریم دو اقدام مکمل برای حفاظت از میراث فرهنگی است. با توجه به اینکه تعداد حرائم مصوب از سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۹۸ حدود ۸/۸ درصد آثار ملی است، با استمرار شرایط موجود، حدود ۵۶۸ سال لازم است تا کلیه آثار ثبتی موجود دارای حریم مصوب گردند که این وضعیت خطر بزرگی در راستای حفاظت از میراث فرهنگی است، چراکه توسعه شهری و روستایی رقیب اصلی حفاظت از میراث فرهنگی است که تقاضای تخریب آنها را به همراه خواهد داشت.
2- غار کرفتو یک اثر ملی است و جزء غارهای شگفت‌انگیز و انگشت‌شمار در غرب کشور است که در سال 1318 با شماره 330 ثبت ملی شده است و دارای حریم ناقص مصوب و متناسب با سال 1377 است. تعیین عرصه و حریم کرفتو محدود به دهانه غار براساس شرایط و وضع موجود منطقه در سال 1377 بوده که خطر تعارضات در آن زمان کمتر پیش‌بینی شده است. اما به‌لحاظ اینکه این مجموعه یک اثر طبیعی-تاریخی است و این احتمال می‌رفت که در آینده شاید مسیرها، کانال‌ها و دهلیزهای دیگری با کاوش‌های باستان‌شناسی کشف شوند یک حریم موقت تعیین و نقطه پایانی آن هنوز باز است.
3- این مجموعه باستانی شامل غار کرفتو، غار کانی میکائیل، کول تاریکه، مجسمه کوره خیاط، مجسمه سه کچان، قبرستان تاریخی در ضلع شرقی و جنوبی غار و... است. این اثر باشکوه دارای سبک معماری منحصربه‌فرد و دارای کانال‌ها، مسیرها و دهلیزهای طبیعی ادامه‌دار و اسرارآمیز است که هنوز تعداد زیادی از آنها کشف و شناسایی نشده است. در همین راستا به عقیده اکثر باستان‌شناسان در صورت ادامه بررسی‌های باستان‌شناسی، این احتمال می‌رود که مسیرها و دهلیزهای دیگری کشف شوند و شاید یکی از آنها از مکان کارگاه در حال احداث، سر درآورد.
4- اداره کل میراث آذربایجان غربی، متأسفانه در جهت انکار خطای انسانی و کارشناسی مجموعه، مدام تأکید دارد که کارگاه در حوزه استحفاظی آذربایجان غربی قرار گرفته و «مجموعه تاریخی ـ طبیعی غار کرفتو» در حوزه استحفاظی کردستان و خود را «تافته جدا بافته» می‌داند. در دفاعیات خود بدون در نظر گرفتن ملی‌بودن اثر تاریخی – طبیعی و عواقب احداث و توسعه ساخت‌وسازهای دیگر در آینده مسیر تعارض و تجاوز در عرصه و حریم یک اثر با ارزش ملی را که مختص کل کشور است و ارزش جهانی‌شدن را دارد، باز می‌کند. تا به این طریق یک مجموعه باستانی چند هزارساله را قربانی یک طرح و یک نفر بنماید. حتی در بازدید معاون محترم میراث فرهنگی آذربایجان غربی از محوطه تاریخی و موقعیت کارگاه احداث‌شده، ایشان ضمن اظهار تأسف، بیان فرموده که کارشناس ما نباید در نزدیکی چنین اثر شکوهمندی اقدام به صدور بلامانعی می‌کرد، قول مساعد حل مسئله را داده‌اند؛ اما متأسفانه روی کاغذ خلاف گفته‌ها و دیدگاه خود عمل کردند و بیشتر آن را به سمت وزارتخانه سوق دادند. درحالی‌که «مجموعه تاریخی-طبیعی غار کرفتو» حدومرز ندارد و هر دو اداره کل استان در قبال آن مسئول هستند.
5- وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی علی‌رغم قول مساعد وزیر محترم میراث فرهنگی، در جریان دو بار سفر به استان کردستان به همراه ریاست محترم جمهور، تاکنون احدی از کارشناسان آن حوزه را جهت بررسی موضوع از لحاظ تمامی جوانب ازجمله دامنه و عمق غار، مسیرهای کشف‌نشده، فاصله قبرستان‌های تاریخی ساکنان وقت «مجموعه تاریخی ـ طبیعی غار کرفتو» تا محل کارگاه بوجاری و محوطه غار و... نفرستاده است. مثلا فاصله قبرستان تاریخی ضلع شرقی محوطه غار تا محل کارگاه کمتر از 500 متر می‌باشد و این خود یک بحران است.
6- شواهد و نقد رسانه‌های محلی شهرستان تکاب از اداره میراث فرهنگی در فروردین‌ماه 1403 راجع به وضعیت اسف‌بار و تخریب پل تاریخی چم بزرگ [ساروق] (دوران صفوی) و نحوه مدیریت محوطه جهانی تخت سلیمان نشان می‌دهد که میراث آذربایجان غربی رویه بی‌تفاوتی در بحث حفاظت و نگهداری از آثار تاریخی را در پیش‌گرفته است. پس الزاما «مجموعه تاریخی ـ طبیعی غار کرفتو» هم برای آنها زیاد حائز اهمیت نیست.
7- چون محوطه کرفتو یک اثر ملی است، اداره کل میراث آذربایجان غربی بایستی قبل از امضای نامه با اداره کل میراث کردستان رایزنی و هماهنگی می‌کرد که متأسفانه هیچ سندی دال بر موضوع مذکور موجود نیست.
8- متأسفانه طبق شنیده‌ها، وزارت میراث فرهنگی، با وجود مخالفت گسترده مردم، منتقدان و صاحب‌نظران و تذکر نماینده مردم کردستان در مجلس شورای اسلامی به وزیر میراث فرهنگی (تصویر 4) و جمع‌آوری امضای دستی مردم شهرستان، بعد از هشت ماه مقاومت مدیر کل و معاونت میراث کردستان به‌واسطه سفارش‌های خارج از بدنه وزارتخانه، آنها را جهت صدور بلامانعی تحت فشار قرار داده و نهایتا راه‌اندازی یک کارگاه بوجاری که زیاد هم ضروری نیست بر منافع عمومی مملکت ترجیح و نمونه آن در جای‌جای کشور از جمله واگذاری دو کاروانسرای جهانی در سمنان، تعارض در بافت تاریخی شیراز و به این طریق انتقادات زیادی موردتوجه وزارت میراث فرهنگی شده است.
9- در دفاعیات مالک محترم بوجاری اشاره کرده‌اند که بازه فعالیت کارگاه در سال دو ماه است و طبق پیش‌بینی و اظهار خودشان اشتغال‌زایی برای 11 نفر می‌باشد، آیا در یک بازه زمانی کوتاه دوماهه ایجاد اشتغال برای 11 نفر امکان‌پذیر است؟ باید پرسید چند لیست بیمه تاکنون برای این 11 نفر رد کرده است؟ بنابراین برای دو ماه فعالیت مصلحت نیست امنیت منطقه را به خطر انداخت. همچنین با ثبت در فهرست میراث جهانی دگرگونی که در اقتصاد منطقه از طریق گردشگر ایجاد خواهد کرد با اشتغال دو ماه کارگاه بوجاری قیاس مع‌الفارق است. از طرفی کارگاه بوجاری ایشان نوعی صنعت وابسته و جزء اولویت دهم است و می‌تواند بسته‌بندی را در خانه یا هر جای دیگر هم انجام دهد.
10- مالک کارگاه یکی از کشاورزان عمده منطقه بوده و چندین قطعه زمین کشاورزی در اطراف روستای خود دارند که می‌توانست کارگاه را در یکی از این زمین‌ها یا در یکی از روستاهای اطراف اجرا کند، چرا اصرار بر اجرا در چنین نقطه‌ای و در فاصله 700 متری «مجموعه تاریخی ـ طبیعی غار کرفتو» دارند؟ چه‌بسا که چندین دفعه از طرف مسئولان شهرستان دیواندره و استان کردستان خواهش گردید که از حریم و نزدیکی مجموعه تاریخی خارج و در یکی از روستاهای اطراف که حوزه دیواندره است؛ سرمایه‌گذاری نمایند. حتی با اینکه قول واگذاری زمین و امتیازات هم داده شد، باز مالک محترم موافقت نکردند.
11- فاصله دقیق کارگاه از روی سقف دهلیز ضلع شرقی غار (یکی از زیباترین دهلیزهای طبیعی کرفتو) که هنوز کاوش نشده است؛ 700 متر است.
12- چرا اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان غربی در جلسه‌ای که در مورخ 19/9/1402 به پیشنهاد دادستان محترم عمومی و انقلاب مرکز آذربایجان غربی برگزار گردیده است، از کارشناسان استان کردستان جهت ابراز نظرات کارشناسی هر دو استان دعوت به عمل نیاورده است. درحالی‌که بیان می‌دارند که غار کرفتو در حوزه استحفاظی کردستان است؛ پس نظرات کارشناسی مجموعه میراث‌فرهنگی کردستان ارجح‌تر خواهد بود.
13- کارگاه بوجاری برای ادامه روند کار نیاز به مقدار زیادی آب دارد و قطعا چنین چیزی با حفر چاه امکان‌پذیر خواهد بود؛ آیا از نظر علمی و باستان‌شناسی حفاری با عمق زیاد و در فاصله خیلی نزدیک از یک مجموعه تاریخی 5000 ساله مجاز و قانونی است و در آینده چشمه طبیعی کرفتو را که هرساله آب مورد نیاز چندین هزار بازدیدکننده و زمین‌های پیرامون را تأمین می‌کند؛ همچون چشمه‌علی شهر ری دچار مشکل نخواهد کرد؟ (نامه مورخ 13/9/1402 کارشناس و تکنسین منابع آب شهرستان دیواندره).
14- تخریب و دپوی خاک در فضای حدود 5000 متری اراضی ملی ضلع شرقی کارگاه نشان از ایجاد اعیانی به‌منظور تصرفات محدوده توسط مالک است و فضای قانونی کارگاه طبق مجوز صادره 1000 متر و آن‌هم در زمین کشاورزی خود مالک است. درحالی‌که در جلسه برگزارشده مورخ 19/9/1402 در دفتر دادستان محترم عمومی آذربایجان غربی بدون بازدید کارشناسان آن حوزه، به غیرملی‌بودن اراضی اشاره شده است.
15- با توجه به حریم ناقص مصوب سال 1377 مجموعه تاریخی-طبیعی کرفتو بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی پس از آنکه منجر به کشف شناسایی محوطه چندی شد، نیازمند بازبینی حریم موجود از سوی گروهی خبره زیر نظر پژوهشکده باستان‌شناسی است؛ بنابراین تا اعلام نظر پژوهشکده باستان‌شناسی هرگونه فعالیت عمرانی به‌ویژه طرح بوجاری می‌بایست به حالت تعلیق درآید.
16- اولین اثر ثبت جهانی بعد از انقلاب مجموعه میراث‌جهانی تخت سلیمان در سال 1382 است؛ بنابراین، در سال 1377 زمانی که حریم مجموعه تاریخی-طبیعی کرفتو مصوب شده، درک درست و دقیقی از مسائل میراث جهانی و ضوابط آن وجود نداشته و از آن سال تاکنون که حدود 30 سال می‌گذرد، تغییرات فراوانی درباره مفاهیم و قوانین این حوزه صورت گرفته است؛ بنابراین ضروری است با رویکرد ضوابط و مقرراتِ حفاظت از آثار تاریخی که یک امر جهانی و به‌روز است، عرصه و حریم این مجموعه هرچه سریع‌تر توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی و پژوهشکده باستان‌شناسی مجدد مورد ارزیابی و بازنگری قرار گیرد.
در خاتمه، تمام تلاش مردم، منتقدان و صاحب‌نظران این است که با ورود جناب‌عالی قانون نانوشته تضاد منافع که مسئولان ذی‌ربط فرصتی را برای فرصت جویان فراهم کرده، در اختیار آنها قرار نگیرد و بتوان از میراث و دارایی‌های فرهنگی و تمدنی این سرزمین حفاظت کرد تا به دست نسل آینده برسند.
ویژگی‌های غار کرفتو
غار کرفتو در ۲۰ بهمن ۱۳۱۸، به دلیل ارزش‌های میراثی چشمگیر با شماره ثبت ۳۳۰ به فهرست میراث ملی کشور راه یافته است. این غار یکی از غارهای اسرارآمیز و شگفت‌انگیز ایران است و از بزرگ‌ترین غارهای باستانی کشور محسوب می‌شود، این غار در استان کردستان، در یک رشته کوه آهکی در شمال دره‌ای عمیق و زیبا جای گرفته است و در اطراف آن پناهگاه‌ها، دخمه‌ها و حفره‌های متعددی دیده می‌شود.
این میراث کهن از جاذبه‌های دیدنی شهرستان دیواندره به شمار می‌رود و دارای معماری صخره‌ای و دستکند است و بقایای فرهنگی متعددی از آنجا به دست آمده و در دوره‌های مختلف از پیش از تاریخ تا دوره اسلامی مورد استفاده انسان قرار گرفته است. این اثر تاریخی و باستانی به دلیل ویژگی‌ای خاص از جمله جاذبه‌های شگفت‌انگیز گردشگری و تاریخی استان کردستان به شمار می‌رود و در طول ایام سال، نگاه مسافران و گردشگران زیادی از اقصا نقاط کشور و جهان را به خود جلب می‌کند.
غار کرفتو در حدود ۶۷ کیلومتری شمال غرب شهرستان دیواندره و ۷۰ کیلومتری شرق سقز قرار دارد، این غار در میان روستاهای مسعودآباد یا ترکان‌بلاغ دیواندره از جنوب، روستای میرسعید سقز از غرب، روستای علی‌آباد و نخود دره تکاب از شمال و روستای یوزباش‌کندی از شرق و جنوب شرق جای گرفته است.
غار آهکی کرفتو تا دوران سوم زمین‌شناسی یعنی مزوزوئیک، در زیر آب قرار داشته و در اواخر این دوران از آب خارج شده است. از درون این غار، کتیبه‌ای به خط یونانی به دست آمده است که نشان می‌دهد احتمالا کرفتو مدتی مورد سکونت سلوکیان بوده است.
غار کرفتو در چهار طبقه شامل دو بخش طبیعی و دستکند است که در دوران دوم زمین‌شناسی شکل گرفته و از نوع غارهای آهکی است که بخش طبیعی آن دالانی به طول ۷۵۰ متر دارد.
قسمت جلویی غار که محل سکونت انسان است و قدمتی بیش از سه هزار سال دارد شامل هفت اتاق و ۹ راهرو در چهار طبقه است که رمز و راز این غار را دوچندان می‌کند.
دهانه ورودی غار کرفتو در ارتفاع ۲۰ تا ۲۵ متری از دامنه کوه قرار دارد که در گذشته پلکانی برای دسترسی به آن وجود نداشت؛ اما اکنون با کمک ۱۸۰ پله می‌توانید به‌راحتی از آن بالا بروید.
این غار دارای تالارهایی با ارتفاع بالا، مسیرهای پرپیچ‌وخم، دالان‌ها و دهانه‌های متعددی است که به یکدیگر راه دارند و تاکنون کسی قادر به شناسایی تمامی این مسیرها و تهیه نقشه کامل از آن نبوده است.
در قسمت جلوی غار کرفتو چهار طبقه معماری صخره‌ای و دستکند زیبا وجود دارد، در هر طبقه اتاق‌هایی تودرتو و نورگیرهایی به سمت بیرون غار دیده می‌شود، طبقه چهارم غار بهترین دید را به کوه مقابل دارد که به گفته مردمان محلی، دارای شکلی شبیه به سه دختر و یک مرد خیاط است.
