حقابه یا سیلاب؟

‌شرق: در‌حالی‌که سیلاب بهاره در افغانستان صدها نفر کشته و مجروح به جای گذاشته و مزارع و خانه‌های بسیاری را خراب کرده‌، برخی متولیان آب در ایران می‌گویند‌ افغانستان حقابه هامون را رهاسازی کرده است. این در شرایطی است که برخی دیگر از کارشناسان و منتقدان می‌گویند آبی که به ایران سرازیر شده‌، سرریز سیلاب بوده که افغانستان ابزار کنترلی برای مهار آن نداشته است، اما برخی متولیان در ایران تلاش می‌کنند ‌با تحریف واقعیت، دستاوردسازی کرده و با طرح رهاسازی حقابه هامون، منافع ملی را تحت تأثیر قرار دهند.

ادعای وزیر نیرو درباره حقابه هامون

در 30 اردیبهشت سال جاری، مهر به نقل از مقامات طالبان اعلام کرد سیلاب بهاره در افغانستان 315 کشته و هزار‌و 600 مجروح بر جای گذاشته است. ایسنا هم به نقل از آناتولی، شمار قربانیان سیل افغانستان تا این تاریخ را حدود 400 نفر اعلام کرد و نوشت که از دو هزار هکتار از اراضی کشاورزی تخریب شده، بیش از هزار خانه آسیب دیده و بیش از ۳۰۰ دام تلف شده است.

این رسانه در ادامه توضیح داد ذوب‌شدن برف زمستانی به دلیل افزایش دما، همراه با باران‌های شدید و زیرساخت‌های ناکافی، منجر به سیل و خسارات جانی و مالی در افغانستان می‌شود و سالانه صدها نفر در این کشور بر اثر این بلایا جان خود را از دست می‌دهند.

درست در همین شرایط که مهار سیلاب برای حکومت افغانستان تبدیل به یک چالش جدی شده و تا اوایل خرداد امسال‌ اخبار ویرانی سیل در رسانه‌های افغانستان بازتابی گسترده داشته‌، در ایران مقامات وزارت نیرو و سازمان محیط زیست بارها گفته‌اند ‌ افغانستان حقابه هامون را رهاسازی کرده است. بحثی که برخی دیگر آن را به چالش کشیده و ورود آب به هامون را سرریز سیلابی می‌دانند که طالبان ابزار و امکانی برای مهار آن نداشته است. این منتقدان می‌گویند ‌ادعای رهاسازی حقابه هامون به‌نوعی دستاوردسازی است و می‌تواند تبعات منفی برای مطالبات آبی ایران داشته باشد. علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو که برای افتتاح 28 پروژه آب و برق به‌تازگی به سیستان‌و‌بلوچستان سفر کرده است، گفت‌ طالبان بخشی از حقابه هامون را رها‌سازی کرد.

عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب نیز بلافاصله در یک برنامه تلویزیونی خاطرنشان کرد:‌ «اجرای طرح‌های وزارت نیرو برای تأمین آب، منطقه سیستان را از نظر آسیب‌پذیری در برابر تنش آبی مصون کرد و همچنین فضای مذاکرات آبی با کشور همسایه منطقی‌تر و دوستانه‌تر شد. در‌واقع اجرای این طرح‌ها به دریافت حقابه کمک کرد که اقدامی در راستای دیپلماسی آبی بود».

به گزارش ایران‌آنلاین، او در ادامه گفته است:‌ «در مدتی که تأمین آب منطقه سیستان از حقابه هیرمند با اختلالاتی روبه‌رو بود، موجب نگرانی جدی مردم این منطقه شده بود که به همین دلیل وزارت نیرو راهبرد خود را در این منطقه در زمینه تأمین آب تغییر داد». به گفته او، حفر چاه و انتقال آب از دریا و اجرای طرح آب‌شیرین‌کن، استراتژی‌های جایگزین حقابه هیرمند بوده است.

در این میان، ادعاهای علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط زیست، درباره حقابه هیرمند بیشتر محل بحث واقع شد. به گزارش ایرنا، سلاجقه در 12 اردیبهشت امسال و در حاشیه نشست هیئت دولت مدعی شده بود‌ «تاکنون ۵۰ درصد تالاب هامون آبگیری شده و این جای امیدواری است‌».

حقابه رهاسازی نشده است

رهاسازی حقابه هامون اما از نظر بسیاری از کارشناسان مطرود است. حسین سرگزی، کارشناس منابع آب و خاک، به «شرق» می‌گوید: بحث رهاسازی حقابه هیرمند ادعای عجیبی است. اول اینکه آبی که به هامون سرازیر شده، از فراه‌رود آمده است و نه از هیرمند. بنابراین اگر متولیان می‌گویند که حقابه هامون رها شده، به این معناست که ایران نه‌فقط از هیرمند بلکه سایر رودهای مرزی مانند فراه‌رود هم حقابه دارد و ساخت سدهایی مانند بخش‌آباد که ظرفیت آن معادل کل متوسط آورد فراه‌رود است، غیرقانونی و خلاف معاهدات آبی است. دوم اینکه حقابه هامون یک حقابه تجمیعی نیست و افغانستان باید در تمام ماه‌های سال حقابه ایران را رهاسازی کند. اگر اعدادی که متولیان می‌گویند درست است، پس به این معناست که افغانستان حقابه هامون را به صورت تجمیعی و یکباره رهاسازی کرده و حالا این پرسش مطرح است که ایران و طالبان توافقاتی مبنی بر اصلاح معاهده آبی سال 1351 داشته‌اند؟ پرسش دیگر این است که این حقابه کجا رفته؟ آیا دولت ابزار کافی برای دریافت و ذخیره‌سازی آن نداشته و حقابه هدر رفته است؟

نکته بعدی که این کارشناس به آن اشاره می‌کند، این است که سیلابی معادل 10 برابر خروجی سد کمال‌خان در افغانستان جاری و به سمت شوره‌زار گودزره منحرف شده است و احتمال دارد بخش ناچیزی از این سیلاب به سمت ایران سرازیر شده باشد، آن‌هم به این دلیل که ابزار مهار بیش از این سیلاب وجود نداشته است.

پیش از این، برخی دیگر از متولیان نیز رهاسازی حقابه هامون را رد کرده بودند. فرهیختگان در دوم اردیبهشت سال جاری‌ گزارش داد حبیب‌الله دهمرده، نماینده مجلس یازدهم، در صحن مجلس گفته است «با توجه به سر‌ریز‌شدن و پر‌شدن سد کجکی، ضرورت دارد حاکمان افغانستان حقابه ایران از رودخانه هیرمند را رهاسازی کنند؛ این حق همسایگی نیست‌». در پنجم اردیبهشت امسال هم همشهری‌آنلاین به نقل از آرزو اشرفی‌زاده، مدیر‌کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست کشور، از خلف وعده افغانستان برای رهاسازی حقابه هامون نوشت و توضیح داد: «متأسفانه با وجود بارش‌های خوبی که در حوضه هیرمند و کل کشور افغانستان اتفاق افتاده است و رودخانه‌های ورودی تالاب هامون، وضعیت مناسب و سیلابی دارند، اما دستکاری‌هایی که در بالادست اتفاق افتاده و انحراف آبی که به وسیله بند‌های انحرافی ایجاد شده، باعث شده است آب از مسیر طبیعی خود منحرف شده و مسیر طبیعی را طی نکند. مسیر طبیعی آب در این حوضه آبریز به این صورت است که آب باید از رودخانه هیرمند وارد ایران شده و تالاب هامون را سیراب کند؛ در ادامه از طریق رودخانه شیرین به افغانستان برگردد و وارد گودزره شود. اما متأسفانه دستکاری در مسیر طبیعی و عدم تأمین حقابه پایین‌دست، این مسیر طبیعی را منحرف کرده است‌».

او در ادامه گفته بود: «تالاب هامون از رودخانه فراه مقدار کمی مرطوب شده و مقداری آب از طریق رودخانه هیرمند وارد تالاب شده است که حجم آن در مقایسه با حجم سیلاب و دبی بسیار بالای آبی که در رودخانه هیرمند جریان دارد، بسیار ناچیز است. درواقع مداخلات انسانی که در مسیر اتفاق افتاده، منجر به این شده است که ورودی تالاب بین‌المللی هامون که همیشه وابسته به سیلاب‌ها بوده، دچار چالش شود و آب کمی وارد آن شود‌».

7 برابر حقابه رها شد؟!

بحث خلاف واقع سلاجقه مبنی بر آب‌گیری ۵۰ درصد تالاب هامون پس از بارندگی‌های شدید در حوضه‌های آبریز افغانستان، به‌ویژه حوضه آبریز هیرمند و سیلاب‌هایی که از طریق رودخانه هیرمند و فراه به سمت مرز‌های ایران آمد، مطرح شد.

در این میان، گفته‌های علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط زیست، بیشتر مورد‌ انتقاد قرار گرفت و فرشید عابدی، روزنامه‌نگار محلی سیستان‌و‌بلوچستان، در یادداشتی برای «شرق» نوشت: ‌«ادعای خلاف واقع سلاجقه مبنی بر آب‌گیری ۵۰ درصد تالاب هامون پس از بارندگی‌های شدید در حوضه‌های آبریز افغانستان، به‌ویژه حوضه آبریز هیرمند و سیلاب‌هایی که از طریق رودخانه هیرمند و فراه به سمت مرز‌های ایران آمد، مطرح شد. بخش زیاد سیلاب‌های بزرگ رودخانه هیرمند پس از رسیدن به بند انحرافی کمال‌خان به سمت گودزره منحرف شد و بخش اندکی، حدود کمتر از ۳۰۰ متر‌مکعب بر ثانیه، برای اراضی کشاورزی شهرهای پایین‌دست و حقابه ایران از رودخانه هیرمند رهاسازی شد. سیلاب رودخانه فراه که مانند سیلاب رودخانه هیرمند باعث بروز خسارت‌های جانی و مالی شده بود، وارد تالاب هامون صابوری قسمت افغانستان شد و مثل همیشه با وزش باد بخشی از آب وارد هامون صابوری قسمت ایران شد. شنیده‌ها حاکی از آن است که طبق آمار ارائه‌شده از جانب دستگاه متولی به یکی از نهادهای نظارتی، حدود ۵۰ هزار هکتار اراضی تالاب هامون در جغرافیای سیاسی ایران و افغانستان آب‌گیری شده است، اما رئیس سازمان حفاظت محیط‌ زیست پس از جلسه هیئت دولت در جمع خبرنگاران اعلام کرده ‌۵۰ درصد تالاب هامون آب‌گیری شده است!».

او در ادامه نوشت: «متأسفانه یک استاد دانشگاه وجه تمایز درصد و هکتار را نمی‌داند! مجموع مساحت تالاب هامون متشکل از سه تالاب هامون صابوری، هامون پوزک و هامون هیرمند ۵۷۰ هزار هکتار است که ۳۸۲ هزار هکتار آن سهم ایران است. کمتر از 10 درصد تالاب هامون پوزک، حدود ۵۰ درصد تالاب هامون صابوری و صددرصد تالاب هامون هیرمند سهم ایران است. برای احیای تالاب هامون بین 9 تا ۱۲ میلیارد متر‌مکعب آب کافی است. اظهار‌نظر خلاف واقع رئیس سازمان حفاظت محیط‌ زیست که مغایر منافع ملی است، به این معناست که حدود پنج میلیارد متر‌مکعب آب وارد تالاب هامون شده است. مادامی که با وجود بند انحرافی کمال‌خان حدود یک‌هشتم حقابه ایران از رودخانه هیرمند تأمین شده، چنین اظهارنظری به معنای ورود هفت برابر میزان حقابه است!‌».

این‌دست ادعاهای ضد‌و‌نقیض سبب شده است برخی کارشناسان و رسانه‌ها و به‌ویژه منابع محلی در سیستان‌و‌بلوچستان، به ادعای رهاسازی حقابه هامون بارها انتقاد کنند و آن را خلاف منافع ملی بدانند. البته باید اشاره کرد که پیش از این هم دولت سیزدهم مدعی رهاسازی حقابه هامون شده بود و این ادعا به چالش کشیده شد.