دو با دو دیگر چهار نمی‌شود

شرق: ویراست تازه‌ای از رمان مهم ولادیمیر نابوکف، «زندگی واقعی سباستین نایت» برگردان امید نیک‌فرجام اخیرا در انتشارات نیلا منتشر شده است. این نویسنده‌ نامدار که با موفقیت شگفت‌انگیز رمان «لولیتا» به شهرت جهانی رسید، در رمان «زندگی واقعی سباستین نایت» ایده‌ای درباره بازیابی گذشته و واقعیت به دست می‌دهد؛ گذشته‌ای که «به‌ظاهر ساده» اما «در حقیقت هزارتووار» است و نابوکف «با انبوهی از شگفتی‌ها، بازی‌ها، تمثیل‌ها، نام‌ها و استعاره‌های رنگارنگ با جهانی چندلایه، عمیق و سخت جذاب» آن را روایت می‌کند. «زندگی واقعی سباستین نایت» که نخستین بار سال 1380 به فارسی ترجمه شد، نخستین رمان نابوکف به زبان انگلیسی است که در سال 1941 منتشر شد و پایان‌بندی شگفت‌انگیزی دارد. تاکنون تفسیرهای پرشماری بر این رمان نوشته شده، بسیاری آن را مهم‌ترین رمان ناباکوف خواندند و عنوان رمان نیز از معضل واقع‌نگاری حکایت دارد. رمان داستان فردی است که با حرف «و» از خود نام می‌برد و در طول رمان وقایع و مسائلی را شرح می‌دهد که در مسیر روایت زندگی واقعی برادرش که نویسنده‌ مشهوری بوده بر او گذشته است. اما شگردهای روایی نابوکف نشان می‌دهد که مرز بین واقعیت و ادبیات مغشوش‌تر از آن است که قابل ترسیم باشد، انگار نویسنده زندگی‌نامه یا همان راوی داستان و «سباستین»، خود بخشی از داستانی هستند که در حال نوشته‌شدن است. در این رمان، نابوکف با ارجاعات و اشارات بینامتنی با جویس و کافکا نیز تلاقی پیدا می‌کند. نابوکف در مقاله «هنر ادبیات و عقل سلیم» به شکاف بین عقل سلیم و خلاقیت ادبی اشاره می‌کند و معتقد است عقل سلیم به‌عنوان اموری که طبق عادت و عرف و نظم تثبیت‌شده در حیطه امور منطقی، بدیهی و به‌اصطلاح «عقلانی»‌ هستند، واقع‌بینانه و منطقی تلقی می‌شوند، حال آنکه خلاقیت ادبی درست خلاف این منطق و نظام دودوتاچهارتایی بناشده بر پایه عقل سلیم است. از دید نابوکف، نویسنده همواره بیرون از حیطه عقل سلیم ایستاده و مقوله تخیل از جنس دیگری است. به تعبیر نابوکف «چیزهایی را که عقل سلیم ممکن است جزئیات بی‌اهمیت و بی‌ربط یا مبالغه‌های گروتسک در جهانی نامربوط بداند و رد کند ذهن خلاق به‌گونه‌ای به کار می‌برد که قساوت و شرارت را بی‌معنا می‌گرداند». همان جزئیاتی که هر داستانی برای رهایی از بازنمایی صرف و تثبیت واقعیت موجود به آن نیاز دارد، جزئیاتی که روایت «زندگی واقعی سباستین نایت» را پیش می‌برد و واقعیت را به‌ ترتیبی بازسازی می‌کند که به قول نابوکف عقل سلیم آن را پس می‌زند. نابوکف معتقد است «در این جهان که به‌گونه‌ای معرکه مهمل است، کاروبار نمادهای ریاضی آن‌قدرها سکه نیست. تأثیر متقابل‌شان درهم، هرقدر هم که راحت و روان باشند، هرقدر هم که با وفاداری تمام خم‌وچم‌های رؤیاهای ما و کوانتوم‌های تداعی‌های ذهنی ما را تقلید کنند، هرگز نمی‌توانند واقعا چیزی یکسره بیگانه با سرشت خویش را بیان کنند، زیرا ذهن خلاق از چیره‌کردن جزئیات به‌ظاهر بی‌ربط بر تعمیمی به‌ظاهر قاهر لذتی اصیل می‌برد. وقتی که عقل سلیم را همراه با ماشین حسابش بیرون بیندازیم، اعداد دیگر مزاحم ذهن نخواهند بود. آمارها دامن برمی‌چینند و هن‌هن‌زنان بیرون می‌روند. دو با دو دیگر چهار نمی‌شود، چون دیگر لازم نیست که چهار بشود».