برای اجرای نقشه راه آب، چقدر آب تجدیدپذیر داریم؟
ششم آبان ۱۴۰۲ جلسه شورای عالی آب به ریاست رئیس‌جمهور فقید رئیسی برگزار شد و سند مهمی در آن تصویب شد به نام «نقشه راه آب». اقدامات وزارت نیرو در دو سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ در بخش آب و در حوزه اقدامات غیرسازه‌ای و در بخش اقدامات سازه‌ای در حوزه آب‌رسانی ادعا شد که با هزارو 58 میلیون مترمکعب توزیع آب در کشور، 150 درصد هدف‌گذاری انجام شده و تعهدات چهارساله دولت در این زمینه، طی دو سال محقق شده است. به نظر می‌رسد در دولت چهاردهم این موارد باید به دقت بررسی و پیگیری شود.
ششم آبان ۱۴۰۲ جلسه شورای عالی آب به ریاست رئیس‌جمهور فقید رئیسی برگزار شد و سند مهمی در آن تصویب شد به نام «نقشه راه آب». اقدامات وزارت نیرو در دو سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ در بخش آب و در حوزه اقدامات غیرسازه‌ای و در بخش اقدامات سازه‌ای در حوزه آب‌رسانی ادعا شد که با هزارو 58 میلیون مترمکعب توزیع آب در کشور، 150 درصد هدف‌گذاری انجام شده و تعهدات چهارساله دولت در این زمینه، طی دو سال محقق شده است. به نظر می‌رسد در دولت چهاردهم این موارد باید به دقت بررسی و پیگیری شود. در این جلسه به موجب مصوبه شورای عالی امنیت ملی، «نقشه راه آب کشور» رونمایی شد و به تصویب رسید.
به باور نگارنده، آقای دکتر پزشکیان، رئیس‌جمهوری، در اولین جلسه شورای عالی آب در دولت چهاردهم باید به بررسی و دقت‌نظر در این نقشه راه آب کشور بپردازد. یکی از مسائل مهم، آن است که برای اجرای نقشه راه آب، منابع در دسترس آب کدام‌اند و اساسا چقدر آب تجدیدپذیر داریم؟
در سال ۱۳۵۸، ایران 132 میلیارد مترمکعب آب تجدیدپذیر داشت که مصرف سالانه آن برای جمعیت حدود ۴۰ میلیون نفری آن زمان، 50 میلیارد مترمکعب بود. در سال ۱۴۰۳ با حدود ۸۸ میلیون نفر جمعیت، آب تجدیدپذیر تقریبا بین 95 تا 100 میلیارد مترمکعب برآورد شده که مصرف مشابه این مقدار یکی از بالاترین میزان مصرف آب در سطح جهان را نشان می‌دهد. نگاه اولیه به این آمار نشان می‌دهد که در ۴۵ سال اخیر متناسب با رشد جمعیت، فکر مناسبی برای مدیریت منابع آب نشده و به این ترتیب با بحران مواجه شده‌ایم. گزارش توسعه جهانی آب سال 2024 سازمان ملل متحد با عنوان «آب برای رفاه و صلح»، ایران را با استفاده از بیش از 80 درصد از منابع آب شیرین تجدیدپذیر سالانه خود به‌عنوان یکی از کشورهای با «تنش آبی بسیار بالا» معرفی کرده است. به‌عنوان کشوری که دچار تنش آبی است، استفاده ایران از منابع آبی از میزان تجدیدپذیر پیشی می‌گیرد. بر اساس داده‌های بانک جهانی، سرانه منابع آب شیرین داخلی تجدیدپذیر ایران (جریان‌های داخلی رودخانه‌ها و آب‌های زیرزمینی ناشی از بارندگی و بازیافت فاضلاب ناشی از تصفیه) برای دهه‌ها رو به کاهش بوده است. افزایش جمعیت در ایران به کاهش منابع آب تجدیدپذیر و تشدید بیشتر کمبود آب کمک کرده است. آب‌های سطحی کشور در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، تالاب‌ها و مخازن به‌سرعت در حال کاهش است. سطح آب مخازن ایران به‌طور خطرناکی پایین آمده است. به‌عنوان مثال، تالاب‌ها و دریاچه‌ها در جنوب شرقی استان سیستان‌و‌بلوچستان ایران خشک شده‌اند. خشکی تالاب هامون به‌عنوان منبع اصلی غذا و امرار‌معاش هزاران نفر، به مهاجرت مردم محلی به شهرهای دور و نزدیک انجامیده است. کاهش منابع آب در ایران ناشی از اثر متقابل پیچیده عواملی از‌جمله خشک‌سالی‌‌های هواشناختی مکرر، تنوع اقلیمی زیاد و فعالیت‌های انسانی به‌ویژه رشد جمعیت باعث افزایش تقاضا، استفاده ناکارآمد از آب کشاورزی و مدیریت ناپایدار منابع آب می‌شود. سطوح کم‌بارش ناشی از تغییرات اقلیمی، کمبود آب ایران را در سال‌های اخیر بدتر کرده است. یک مطالعه اخیر توسط پروژه اسناد جهانی آب‌و‌هوا (WAA) نشان داد که بخش درخور توجهی از ایران در 36 ماه منتهی به خرداد ۱۴۰۲ شرایط خشک‌سالی شدید و استثنائی کشاورزی را تحمل کرده است. این خشک‌سالی از آن زمان تاکنون ادامه داشته است. در سال گذشته منتهی به 28 اسفند‌ماه ۱۴۰۱، میزان بارندگی در کشور نسبت به میانگین بلند‌‌مدت و سال آبی قبل، به ترتیب 26 درصد و 16 درصد کاهش داشت. با‌این‌حال، بحران آب ایران را نمی‌توان صرفا به دلایل طبیعی نسبت داد. برای مثال، کاهش گسترده مساحت تالاب‌های کشور عمدتا با گسترش زمین‌های زراعی و توسعه شهرها مرتبط است.
نهرهای معدودی که به فلات مرکزی می‌ریزند، در باتلاق‌های شور پراکنده می‌شوند. همه نهرها فصلی و متغیر هستند. سیلاب‌های بهاری خسارات زیادی وارد می‌کنند، در‌حالی‌که در تابستان که اکثر نهرها ناپدید می‌شوند، جریان آب کمی وجود دارد. اما آب به‌طور طبیعی در زیر زمین ذخیره می‌شود و خروجی خود را در قنات‌ها و چشمه‌ها می‌یابد و همچنین از چاه‌ها استخراج می‌شود. میانگین بارندگی سالانه 228 میلی‌متر برآورد شده است که از 50 میلی‌متر در بخش‌هایی از حوضه مرکزی تا بیش از هزارو 500 میلی‌متر در برخی مناطق ساحلی نزدیک دریای کاسپین متغیر است. 30 درصد بارندگی به صورت برف و مابقی به صورت باران می‌بارد. از میانگین حجم بارندگی سالانه 406 میلیارد مترمکعب، تخمین زده می‌شود که 68 درصد آن قبل از رسیدن به رودخانه‌ها تبخیر می‌شود. تا قبل از دهه اخیر، کل منابع آب تجدیدپذیر درازمدت سالانه 120 میلیارد مترمکعب تخمین زده می‌شد که حدود 78 میلیارد مترمکعب از آن به رواناب سطحی و تغذیه آب زیرزمینی در حدود 45 میلیارد متر‌مربع در سال تخمین زده می‌شد. برداشت آب‌های زیرزمینی به میزان 26 درصد در قنات‌ها و چشمه‌ها و 74 درصد با چاه‌ها برآورد شده است. سرانه آب موجود در سال ۱۴۰۰ در حدود هزارو 500 مترمکعب برآورد شد که به‌طور درخور توجهی کمتر از سرانه هفت هزار مترمکعب در سال ۱۳۳۵ است. برآورد می‌شود که آب‌های زیرزمینی 33.5 میلیارد مترمکعب در سال، از مجموع 123 میلیارد مترمکعب در سال، کل منابع آب تجدیدپذیر داخلی ایران را شامل می‌شود. آب زیرزمینی منبع تقریبا دو‌سوم مناطق آبی ایران است که بیش از 43 درصد نیاز کشاورزی را تأمین می‌کند (ذکری، ۲۰۲۰، سیاست‌های آب در منطقه منا، Springer Nature).
برداشت سالانه آب زیرزمینی 63.8 میلیارد مترمکعب است که از 58 میلیارد مترمکعب فراتر رفته (5.6 میلیارد مترمکعب) و باعث بهره‌برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی ملی می‌شود. بیشتر بهره‌برداری بیش از حد در حوضه‌های مرکزی رخ می‌دهد که در آن آب سطحی کمتری در دسترس است. ایران حدود ۹۰۰ هزار حلقه چاه اعم از قانونی و غیرمجاز، 39 هزار قنات و 146 هزار چشمه شناخته‌شده دارد. با تصویب قانون تسهیل برقی‌‌کردن چاه‌ها در سال 1380 و حذف حق‌النظاره در سال 1383، اضافه‌برداشت‌ها شروع شد و پس از تصویب قانون تعیین تکلیف چاه‌های فاقد پروانه در سال 1389، تعداد چاه‌های غیرمجاز شناسایی‌شده از 103 هزار حلقه به 320 هزار حلقه افزایش پیدا کرد.
