سوانح طبیعی وجود ندارند
«طبیعی» خواندن «سوانح» که به اشتباه گاهی «بلایای طبیعی» هم نامیده می‌شوند، چه در متون علمی و چه در رسانه‌های کشورمان آن‌چنان جا افتاده که درست‌نبودن این عبارت و منع استفاده از آن چندان پذیرفتنی نیست؛
مهسا بشیری: «طبیعی» خواندن «سوانح» که به اشتباه گاهی «بلایای طبیعی» هم نامیده می‌شوند، چه در متون علمی و چه در رسانه‌های کشورمان آن‌چنان جا افتاده که درست‌نبودن این عبارت و منع استفاده از آن چندان پذیرفتنی نیست؛ البته این موضوع به کشور ما محدود نمی‌شود و در سراسر دنیا این عبارت در ادبیات سیاست‌گذاران، رسانه‌ها، فعالان و متخصصان حوزه سوانح و حتی لغت‌نامه‌ها به چشم می‌خورد. به نحوی که اداره ملل متحد برای کاهش ریسک سوانح (UNDRR) در سال 2018 کمپین #NoNaturalDisasters را بر اساس دهه‌ها کار و پژوهش متخصصان و دانشگاهیان حوزه کاهش ریسک سوانح راه‌اندازی کرد. هدف از این کمپین اصلاح واژگان است؛ چرا‌که اگرچه برخی مخاطرات طبیعی و اجتناب‌ناپذیر هستند، اما سوانح ناشی از این مخاطرات تقریبا همیشه به علت اقدامات و تصمیمات بشر ایجاد شده‌‌اند. استفاده از عبارت «سوانح طبیعی» یعنی پذیرفته‌ایم که وقوع سوانح نیز همچون برخی مخاطرات خارج از کنترل ما بوده و اجتناب‌ناپذیر هستند.
یک مخاطره حتی اگر طبیعی باشد (مثل زمین‌لرزه)، وقتی تبدیل به سانحه می‌شود که بر جامعه‌ای اثر بگذارد که به اندازه کافی ایمن نیست و آسیب‌پذیر است. به بیان دیگر، اگر در هنگام بروز مخاطره، عنصری در معرض وقوع آن نباشد یا عناصر در معرض آسیب‌پذیر نباشند، این مخاطره به سانحه تبدیل نمی‌شود. تصور کنید اگر در جایی که هیچ انسانی زندگی نمی‌کند، خانه‌ای ساخته نشده، کسب‌وکاری راه‌اندازی نشده یا سکونتگاهی برپا نشده، مثلا در یک بیابان، زمین‌لرزه رخ بدهد، چه اتفاقی می‌افتد؟! هیچ! نه انسانی کشته می‌شود و نه خانه‌ای ویران می‌شود. بنابراین، وقتی عنصری در معرض وقوع زمین‌لرزه به‌عنوان یک مخاطره نیست، سانحه‌ای رخ نمی‌دهد. همچنین، اگر برای مثال ساختمان‌ها ایمن شوند و بر اثر وقوع زمین‌لرزه فرو نریزند، یعنی ما آسیب‌پذیری را کاهش داده‌ایم و بنابراین مخاطره به سانحه تبدیل نمی‌شود.
در این خصوص یک مثال بسیار جالب زمین‌لغزش شرمن در سال 1964 در نزدیکی آلاسکا‌ست. این رخداد موجب جابه‌جایی 29 میلیون مترمکعب صخره به میزان 80 تا صد کیلومتر در بازه زمانی حدود یک ساعت شد. اما کسی متوجه این اتفاق نشد تا زمانی که خلبان‌هایی که بر فراز منطقه پرواز می‌کردند، متوجه موضوعی غیرعادی در آن محدوده شدند و بعد از بررسی تصاویر هوایی، به این موضوع پی بردند. این رخداد را با فاجعه ابرفان در ولز در سال 1966 مقایسه کنید. بهمنی از ضایعات معدن زغال‌سنگ در دامنه کوه لغزید و 144 نفر در اثر آن کشته شدند که 116 نفر از این تعداد کودک بودند. لغزش ابرفان 90 تا 100 برابر کوچک‌تر از لغزش شرمن بود و سرعت وقوع آن هم یک‌سی‌ام شرمن بود؛ اما به دلیل قرار‌داشتن یک دهکده در معرض این مخاطره، خانه‌ها و مدرسه روستا مدفون شدند و انسان‌های زیادی کشته شدند. در نتیجه، رخداد ابرفان تبدیل به یک سانحه بزرگ شد. همین مثال ساده می‌تواند نشان دهد که اگر در دامنه کوه اثری از انسان و خانه‌هایی که به دست انسان ساخته شدند، نبود، مخاطره به سانحه تبدیل نمی‌شد؛ بنابراین این سانحه را نمی‌توان طبیعی قلمداد کرد. به بیان ساده‌تر، یک مخاطره وقتی به سانحه تبدیل می‌شود که یک عنصر بشری وجود داشته باشد.
کمپین #NoNaturalDisasters به ما یادآوری می‌کند که با قلمدادکردن یک رخداد فاجعه‌بار به‌عنوان یک «سانحه طبیعی»، بشر از پذیرفتن مسئولیت خود در بروز خسارات و تخریب ناشی از سوانح شانه خالی می‌کند. اما ما می‌دانیم که کاهش ریسک ناشی از مخاطرات طبیعی و انسان‌ساخت امکان‌پذیر است. ما می‌توانیم برای برخی رخدادها هشدار زودهنگام بدهیم و برنامه‌هایی در راستای ارتقای ایمنی تدوین و اجرا کنیم. ما می‌توانیم افراد در معرض خطر را شناسایی کنیم و آسیب‌پذیری آنها را کاهش دهیم. ما می‌توانیم خانه‌ها و زیرساخت‌هایی بسازیم که بتوانند در برابر زمین‌لرزه مقاومت کنند و از مردمی که از آنها بهره‌برداری می‌کنند محافظت کنند. ما می‌توانیم در حوزه تاب‌آوری سرمایه‌گذاری کنیم و مکانیسم‌های مالی برای بازسازی و جلوگیری از چرخه معیوب فاجعه-فقر ایجاد کنیم. اینها تصمیمات عمدی بشر هستند و عمل‌نکردن به آنها علت واقعی وقوع سوانح است و هیچ‌چیز طبیعی در مورد آن وجود ندارد.
همه ما باید تلاش کنیم تا پسوند «طبیعی» را از «سوانح» حذف کنیم و روایتگر مفاهیم صحیح باشیم و به چگونگی اثرگذاری تصمیمات انسان‌ها بر افزایش ریسک سوانح و حوادث و راه‌های کاهش آن بپردازیم. تحقق این موضوع در گرو تلاش‌ها و مسئولیت‌پذیری هر یک از ماست؛ لازم است در هر محیط علمی و کاری مرتبط با این حوزه که حضور داریم، بکوشیم این عبارت نادرست اصلاح شود تا با اصلاح واژه‌ها در مسیر اصلاح رویکردها در حوزه سوانح و حوادث و در نهایت مسئولیت‌پذیری و سیاست‌گذاری صحیح قدم بگذاریم.
عضو هیئت علمی و مدیر گروه بازسازی و بازتوانی پس از سانحه پژوهشکده سوانح طبیعی
