پیوندهای پسرو و پیشرو در حکمرانی جدید مناطق آزاد و ویژه

عبدالرسول خلیلی

اهتمام ویژه و جدی برای فعال‌سازی ظرفیت‌های مناطق آزاد با سه محور صادرات، اشتغال و جذب هدفمند سرمایه‌های داخلی و خارجی، احیای کارکرد اصلی مناطق آزاد تجاری-صنعتی و ویژه اقتصادی برای افزایش صادرات غیرنفتی، معرفی و بازاریابی جهانی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی برای جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی، پیگیری و برنامه‌ریزی برای انتقال تکنولوژی به‌ داخل کشور از مأموریت‌های سرپرست‌ جدید دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی است که در حکم وزیر امور اقتصادی و دارایی بر آنها تأکید شده است. واقعیت آن است که اهداف و مأموریت‌های راهبردی مناطق آزاد و ویژه برای حرکت به سوی آینده تاکنون مغفول مانده و سلایق بر آنها ارجحیت داشته است. شاید به همین دلیل است که مطالبات دست‌اندکاران اجرائی مناطق آزاد و ویژه در سال 1403 با سال تصویب بند 19 و 20 قانون برنامه اول توسعه در سال 1368 و تصویب قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری-صنعتی در سال 1372 و تصویب قانون تشکیل و اداره مناطق ویژه اقتصادی در سال 1384 هیچ تفاوتی پیدا نکرده است. یعنی چون به اهداف و مأموریت‌های مناطق آزاد و ویژه نرسیده‌ایم، هیچ تفاوتی پیدا نکرده است. ازاین‌رو، این اهداف و مأموریت‌ها باید هم‌راستا با تحقق پیوندها و ارتباط‌های مفید با اقتصاد داخلی و بین‌المللی دوباره تعریف شوند. این پیوندها در دو دسته ارتباط پسرو (Backward Linkage) و ارتباط پیشرو (Forward Linkage) قابل تفکیک‌اند. اولین پیوندها، ارتباط پسرو، به‌مثابه استفاده از مواد اولیه داخلی و همکاری با بنگاه‌های اقتصادی داخلی است که مناطق آزاد و ویژه ایران بسیار ضعیف عمل کرده است. ارتباط پیشرو، نوع دوم پیوند مناطق آزاد و ویژه با اقتصاد داخلی است که باید در قالب فروش بخشی از تولیدات مناطق آزاد و ویژه به بازار داخلی انجام شود که آن نیز در قالب کمیسیون ارزش‌افزوده مناطق عملکردش ضعیف و در حد انتظار اقتصاد ایران امروز نیست. نمونه‌های این پیوندهای بین اقتصاد داخلی و مناطق آزاد و ویژه و برعکس را می‌توان در مناطق آزاد ایری و ماسان کره جنوبی و به‌ویژه بندر هامبورگ آلمان مشاهده کرد که با عملکرد آنها با مناطق ایران قابل مقایسه نیست. اغلب این مناطق توانسته‌اند با جذب سرمایه‌های خارجی و داخلی از طریق انتقال مؤثر تکنولوژی پیشرفته بستر مناسبی را همراه با استراتژی تشویق صادرات با زمان‌بندی مشخص صادرات کالا و خدمات، برای اقتصاد داخلی برقرار کنند و با افزایش صادرات، درآمدهای ارزی کشور را افزون‌تر و اشتغال نیروی انسانی سالم و مولد را محقق کنند. پیوندهای پسرو رابطه صنعت یا مؤسسه را با زنجیره تأمین آن مشخص می‌کند. یعنی باید گفت زمانی‌ که تولید خروجی آن به نهاده‌های متوسط قابل‌ توجهی از بسیاری از صنایع دیگر در همان منطقه مورد مطالعه نیاز دارد، یک صنعت دارای پیوندهای پسرو قابل توجهی است. پیوندهای پیشرو نیز ارتباط متقابل صنعت را با سایر صنایعی تعریف می‌کند که محصول خود را به آنها می‌فروشد. در ساده‌ترین شکل‌ها، پیوندهای رو به جلو به‌ عنوان جمع‌بندی ماتریس مدل Ghosh مناسب اندازه‌گیری می‌شوند. از‌این‌رو، پیوندهای پسرو و پیشرو در حکمرانی جدید دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد و ویژه بسیار حائز اهمیت است.

نکاتی که عبدالناصر همتی در حکم صادره آورده است حاکی از توجه به این نکات اقتصادی در عرصه اقتصاد تولید است. مواردی که باید با رعایت منشور اخلاقی دولت چهاردهم برای تحقق هدف‌ها و مأموریت‌های دولت و حل مشکلات موجود در مناطق مجدانه مطمح نظر قرار گیرند. در مراسم تودیع و معارفه دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، همتی، وزیر اقتصاد، طی سخنانی حقیقت کار در مناطق آزاد را برخلاف آنچه از نام آن برمی‌آید، چه‌بسا دشوارتر از مناطق عادی دانست؛ به‌ نحوی‌ که محدودیت‌های بیشتری به لحاظ فعالیت بانک‌ها، بیمه‌ها و... در آن وجود دارد که دبیر جدید بتواند به نحوی برنامه‌ریزی کند که این محدودیت‌ها و مشکلات کاهش یابد. مناطق آزاد مطلوب از نظر همتی، باید محل جذب سرمایه خارجی و داخلی و سکویی برای صادرات باشد، نه اینکه تبدیل به محلی برای تفریح و پایانه واردات به کشور شود. وزیر اقتصاد با اشاره به افزایش تعداد مناطق آزاد تجاری-صنعتی و ویژه اقتصادی در سال‌های اخیر، ابراز امیدواری کرد تا دبیر جدید مناطق آزاد و ویژه بتواند سامانی مناسب برای اداره این مناطق بیندیشد. سرپرست جدید دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد تجاری-صنعتی و ویژه اقتصادی نیز در تشریح برنامه‌های خود برای اداره مناطق آزاد بر اجرای حکمرانی مطلوب در این مناطق تأکید کرد. او با مقایسه نرخ تولید ناخالص داخلی کشور با برخی همسایگان مانند ترکیه و عربستان، ظرفیت‌های ایران را بسیار بیشتر از یک‌تریلیون‌و 500 میلیون دلار عنوان کرد که مناطق آزاد تجاری باید سهم بسیار ویژه‌ای در تحقق و دستیابی به آن داشته باشند. مسرور همچنین در مراسم معاون توسعه مدیریت دبیرخانه شورای‌عالی مناطق ضمن اشاره به چالش‌های موجود در مناطق آزاد یادآور شد که در دوره جدید در مناطق باید حکمرانی مطلوب شکل بگیرد و تلاش می‌شود تا در قیاس با گذشته شرایط مطلوب‌تری در مناطق حکم‌فرما شود. او توجه به کریدورها، لجستیک و حمل‌ونقل بین‌المللی را در صدر اولویت‌های کاری خود اعلام کرد. همچنان‌ که برای ساده‌سازی فرایندهای موجود و نزدیک‌شدن به شرایط مطلوب برای فعالان اقتصادی و سرمایه‌گذاران بین‌المللی خاطرنشان کرد که کارگروهی در مناطق تشکیل می‌دهد تا فرایندها را رصد، پالایش و اصلاح کند.