روزی که هوا ایستاد

در روزهای ابتدایی مهر امسال ساعاتی کیفیت هوای پایتخت بنفش شد. شرکت کنترل کیفیت هوای تهران‌ اعلام کرد که شاخص آلودگی هوای تهران با میانگین عدد ۳۳۶ در وضعیت خطرناک قرار دارد و شاخص آلودگی هوا در برخی از مناطق مرکزی و جنوب غربی تهران به عدد ۵۰۰ رسیده و شهروندان باید از فعالیت‌های خارج از منزل خودداری کنند.

شینا انصاری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، در کانال تلگرامی‌اش به این اتفاق اشاره کرده و نوشته است: عصر چهارشنبه چهارم مهرماه یکباره شاخص کیفیت هوا در غرب شهر تهران و در ایستگاه‌های واقع در مناطق 18، 19، 21 و 22 افزایش چشمگیری پیدا کرد، به طوری‌ که شاخص همه این ایستگاه‌ها در وضعیت خطرناک (بالاتر از ۳۰۰) قرار داشت. این افزایش شاخص کیفیت هوا در ساعات بعدی به مناطق میانی شهر گسترش پیدا کرد، به‌ طوری‌ که در ساعت ۲۳ به حداکثر مقدار خود رسید و شاخص کیفیت هوای شهر را به ۳۵۱ (خطرناک) با آلاینده شاخص ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون رساند.

انصاری ادامه داد:‌ بر اساس بررسی‌هایی که در سازمان حفاظت محیط زیست با استفاده از داده‌های سنجش زمینی و ماهواره‌ای انجام شد، دلیل اصلی این رخداد گردوغبار ناشی از کانون‌های محلی اطراف تهران بود. توده گردوغباری از سمت غرب به تهران وارد شد و به ‌مرور به مناطق مرکزی شهر رسید. «تالاب صالحیه» و منطقه «ملارد» از مهم‌ترین کانون‌های گردوغبار در غرب شهر تهران هستند که در سال‌های اخیر نیز سابقه ایجاد توده‌های گردوغباری را داشته‌اند.

او اضافه کرد: اقدامات برای مدیریت کانون‌های محلی گردوغبار پیرامون تهران حتما باید از سوی ستاد ملی سیاست‌گذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار انجام شود. با جدیت پیگیر این موضوع هستیم.

در کانال تلگرامی معاون رئیس‌جمهور همچنین گزارش اپیزود آلودگی هوای شهر تهران در روزهای چهارم و پنجم مهرماه هم منتشر شده است: بر اساس داده‌های سنجش کیفیت هوا در شهر تهران از ساعت ۲۰ روز چهارشنبه مورخ 4/۷/۱۴۰۳، شاخص کیفیت هوا از حاشیه غربی شهر تهران و در ایستگاه‌های واقع در مناطق 18، 19، 21 و 22 افزایش چشمگیری پیدا کرد، به طوری‌ که شاخص همه ایستگاه‌های یادشده در وضعیت خطرناک (بالاتر از ۳۰۰) قرار داشت. افزایش شاخص یادشده توانست شاخص شهر را که بر‌ اساس میانگین غلظت آلاینده‌ها در همه ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا محاسبه می‌شود، به عدد ۱۷۱ و در محدوده ناسالم و با آلاینده شاخص ذرات معلق کوچک‌تر از ۱۰ میکرون برساند.

وضعیت فوق و افزایش شاخص کیفیت هوا به ‌مرور به مناطق میانی شهر نیز گسترش پیدا کرد، به طوری که در ساعت ۲۳ به حداکثر مقدار خود رسید و شاخص کیفیت هوای شهر را به ۳۵۱ (خطرناک) با آلاینده شاخص ذرات معلق کوچک‌تر از ۱۰ میکرون رساند. در ساعت ۲۳ شاخص یادشده تقریبا در همه مناطق غربی و مرکزی شهر حداکثر مقدار خود را تجربه کرده و حتی شاخص ایستگاه پیروزی واقع در منطقه ۱۳ در شرق تهران نیز در وضعیت خطرناک قرار گرفت.

اپیزود فوق تا ساعت سه بامداد روز پنجشنبه مورخ 5/۷/۱۴۰۳ ادامه پیدا کرد و با کاهش شاخص در بسیاری از ایستگاه‌ها شاخص شهر به ۱۲۴ رسید که آن را می‌توان خاتمه اپیزود یادشده قلمداد کرد. با توجه به اینکه در اپیزود ذکر‌شده ذرات معلق کوچک‌تر از ۱۰ میکرون آلاینده شاخص بوده، بنابراین بر ‌اساس ارتباط ماهیت ذرات با اندازه آنها گسیل ذرات گرد‌و‌غبار را می‌توان عامل اصلی افزایش شاخص کیفیت هوا دانست.

با توجه به اینکه ذرات گرد‌و‌غبار عمدتا از کانون‌های گرد‌و‌غبار که در خارج از مناطق شهری واقع شده‌اند، منتشر می‌شوند، حرکت آنها در مسافت‌های طولانی را می‌توان در تصاویر ماهواره‌ای مشاهده و ردیابی کرد.

در بازه زمانی ایجاد اپیزود در شهر تهران با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای نمی‌توان توده گرد‌و‌غبار تولیدی از کانون‌های شاخص داخلی و خارجی شناسایی کرد، در نتیجه می‌توان ریزگردهای تولیدشده را به کانون‌های محلی نسبت داد.

همچنین مدل‌های شاخص گرد‌و‌غبار از‌جمله Copernicus نیز با توجه به محلی‌بودن توده گرد‌و‌غبار یادشده قادر به شناسایی آن نبودند. بررسی مدل‌های هواشناسی در بازه ذکرشده ایجاد یک جبهه هوا در جنوب غربی تهران را نشان می‌دهد که در مناطقی سرعت بالای هفت متر بر ثانیه را نیز به ثبت رسانده است. وزش این باد پتانسیل فعال‌سازی کانون‌های محلی گرد‌و‌غبار در غرب تهران و در نتیجه گسیل گرد‌و‌غبار از آنها به محدوده شهر را دارد.

بنابراین با بررسی همه مستندات موجود از‌جمله داده‌های کیفیت هوا تصاویر ماهواره‌ای ذرات معلق مدل‌های کیفیت هوا و هواشناسی می‌توان نتیجه گرفت که اپیزود ایجاد‌شده در شهر تهران در بازه زمانی چهارم و پنجم مهرماه ۱۴۰۳، بر اثر وزش باد با سرعت نسبتا بالا بیش از پنج متر بر ثانیه در محدوده جنوب غربی شهر بوده که فعال‌شدن کانون‌های محلی گرد‌وغبار و گسیل ذرات معلق به شهر را به همراه داشته است.

سولماز احدی، مدیر واحد پایش شرکت کنترل هوای تهران نیز در این زمینه توضیح داد: به‌ دلیل نفوذ جریان حاوی گرد‌و‌خاک به شهر تهران از حدود ساعت ۱۹ روز چهارشنبه (چهارم مهرماه) طی چند ساعت پیاپی تا حدود ساعت سه بامداد پنجشنبه (پنجم مهرماه) کیفیت هوای شهر تهران به لحاظ آلاینده ذرات معلق به‌ویژه ذرات معلق درشت (ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون) در وضعیت بسیار نامطلوب قرار گرفت و حتی در سه ساعت این بازه میانگین شاخص کیفیت هوا در شهر تهران در محدوده شاخص فراتر از ۳۰۰ و شرایط خطرناک قرار گرفت.

او ادامه داد: این شرایط در حالی رخ داد که تغییری در روند غلظت دیگر آلاینده‌های جوی در این ساعات مشاهده نشد و شاخص کیفیت هوا به لحاظ آلاینده‌های دی‌اکسید نیتروژن، دی‌اکسید گوگرد، منواکسید کربن و ازن طی این ساعات در محدوده مجاز (شرایط پاک و قابل‌ قبول) قرار داشت که این مسئله نشانگر آن است که شرایط حاکم متأثر از خیزش گردو‌خاک بوده و منشأ احتراقی ناشی از منابع متحرک و ساکن شهر تهران نداشته است.

مدیر واحد پایش شرکت کنترل هوای تهران اضافه کرد:‌ از حدود ساعات ۲۰ روز چهارم مهر پس از افزایش سرعت باد، روند افزایش غلظت آلاینده «ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون» و به دنبال آن آلاینده «ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون» (با میزان کمتر) در ایستگاه‌های واقع در شهر تهران آغاز شد. شکل‌گیری شرایط ناپایدار جوی و استمرار این شرایط با افزایش سرعت باد با بیشینه ۹ متر بر ثانیه (ساعت ۲۱، چهارم مهر) و میانگین هفت متر بر ثانیه (دکل هواشناسی مهرآباد) در ساعات یادشده همراه بود که طی این ساعت جهت باد از سوی نواحی جنوب غرب و غرب بود و این مسئله منجر به افزایش غلظت ذرات معلق به‌ویژه در ایستگاه‌های محدوده جنوب غرب و غرب شهر تهران شد. تحت تأثیر شرایط حاکم بیشترین میزان غلظت «ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون» در ایستگاه‌های شهرداری منطقه ۲۱، فتح (منطقه ۹)، وردآورد (منطقه ۲۲)، شهرداری منطقه ۱۹ و دانشگاه شریف (جنوب منطقه ۲) ثبت شد.