کریدور عرب-مد؛ از رقابت چین و هند تا نقش ایران

محمدمهدی کریمی‌قهی، کارشناس حمل‌ونقل و ترانزیت: هم‌زمان با تحولات ژئوپلیتیکی درخور توجه و پس از ابتکار کمربند-راه چین، کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا (IMEC) به‌عنوان یک ابتکار بلندپروازانه با هدف افزایش تجارت بین هند، خاورمیانه و اروپا در اجلاس G20 در دهلی نو در سپتامبر 2023 رونمایی شد.

از نظر جغرافیایی، IMEC تقریبا هفت هزار کیلومتر طول دارد. انتظار می‌رود که کریدور عرب-مد از مسیر هند (مومبای، ناگپور، جایسلمیر)، عمان (صلاله‌)، امارات متحده عربی (جبل‌علی)، عربستان سعودی (جده، ریاض)، اردن (العقبه)، اسرائیل (حیفا) و یونان (تسالونیکی، پیرئوس) عبور کند. بنابراین کشورهای اصلی که در ابتکار عمل IMEC مشارکت دارند، عبارت‌اند از‌ هند، امارات متحده عربی، عربستان سعودی، اردن و اسرائیل. این طرح شامل یک طرح جامع توسعه زیرساخت است که شامل راه‌آهن، بزرگراه‌ها و بنادر می‌شود. این کریدور همچنین شامل خطوط لوله انرژی برای تسهیل حمل‌ونقل نفت و گاز خواهد بود که عربستان سعودی یک بازیگر مهم آن است. عربستان سعودی که بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان است، در سال ۲۰۲۳ تقریبا هفت میلیون بشکه در روز صادرات داشته، در‌حالی‌که IMEC می‌تواند صادرات انرژی به اروپا را  ساده‌تر کند.

IMEC با هدف بهبود و تسهیل مسیرهای تجاری و جابه‌جایی یکپارچه کالاها و خدمات طراحی شده است. با چشم‌انداز ترسیم‌شده از اقتصاد هند در سال‌های آینده که با پیش‌بینی تجارت جهانی‌‌ تا سال 2025 به 28 تریلیون دلار خواهد رسید، نیاز به لجستیک کارآمد برای آنها اجتناب‌ناپذیر شده است. بر اساس برآوردهای بانک جهانی، انتظار می‌رود این کریدور حجم تجارت بین کشورهای شرکت‌کننده را تا 30 درصد افزایش دهد.

در حال حاضر، حمل‌ونقل کالا از هند به اروپا از طریق کانال سوئز تا 30 روز طول می‌کشد و هزینه آن به‌طور متوسط حدود هزارو ‌200 دلار برای هر کانتینر است. IMEC قصد دارد این زمان حمل‌ونقل را به حدود 10، 12 روز برساند و به‌طور مؤثر هزینه‌های حمل‌ونقل را تا حدود 40 درصد کاهش دهد. این کاهش می‌تواند میلیون‌ها دلار برای کسب‌و‌کارها در هند و اروپا صرفه‌جویی کند و رقابت‌پذیری آنها را در بازار جهانی افزایش دهد. اگرچه بعد از تحولات دریای سرخ و تغییر مسیر بسیاری از کشتی‌های تجاری از مسیر کانال سوئز به دماغه گود هوپ کیپ‌تاون، همچنان طی مسیر هند-اروپا در 10 روز و با صرفه‌جویی 40‌درصدی نیازمند یکپارچگی و هماهنگی بسیار بالای لجستیکی بین کشورهای کریدور عرب-مد است.

این کریدور بر روابط تجاری قوی که هند با امارات متحده عربی برقرار کرده و بر سرمایه‌گذاری‌های جدید امارات در زیرساخت‌های لجستیکی در هند برای حمل‌ونقل کالاهای تجاری در مقیاس بزرگ متکی است. تجارت هند و امارات متحده عربی به ارزش 180 میلیون دلار در سال در دهه 1970، امروز حدود 73 میلیارد دلار است و امارات متحده عربی را به‌عنوان سومین شریک تجاری بزرگ هند پس از ایالات متحده و چین در سال 2023 تبدیل کرده است. علاوه بر این، امارات دومین مقصد صادراتی هند (پس از ایالات متحده) با مبلغی بیش از 28 میلیارد دلار در سال 2021-2022 است. برای امارات، هند دومین شریک تجاری بزرگ در سال 2021 با مبلغی در حدود 45 میلیارد دلار (تجارت غیرنفتی) است.

ابتکار هند (IMEC) به‌عنوان وزنه تعادلی در برابر ابتکار کمربند-راه چین (BRI) عمل می‌کند که از زمان آغاز به کار خود در سال 2013 شاهد سرمایه‌گذاری بیش از یک تریلیون دلار در سطح جهان بوده است. با تشدید رقابت اقتصادی بین چین و هند، IMEC نشان‌دهنده تلاش برنامه‌ریزی‌شده هند برای اعمال نفوذ خود در منطقه و مقابله با سیاست‌های توسعه‌طلبانه چین است.

تحولات پیچیده خاورمیانه، به‌خصوص پس از هفتم اکتبر، آینده کریدور عرب-مد را زیر سؤال برده است. علاوه بر موارد سیاسی، توسعه زیرساخت‌های بلندپروازانه مورد نیاز برای IMEC نیاز به سرمایه‌گذاری درخور توجهی دارد؛ به‌ویژه که مسیر فعلی، پتانسیل اهداف دیده‌شده برای آن را ندارد.

شراکت اسرائیل در عرب-مد، روابط آن را با هند و دیگر کشورهای غرب آسیا تقویت می‌کند. هند به‌طور فزاینده با اسرائیل در بخش‌های مختلف از‌جمله دفاعی و فناوری تعامل و همکاری داشته است. IMEC می‌تواند این رابطه را مستحکم کند؛ زیرا هر دو کشور منافع مشترکی در مقابله با نفوذ چین در منطقه دارند. علاوه بر آن، این کریدور ممکن است روابط بهتری را بین اسرائیل و کشورهای عربی، به‌‌ویژه کشورهایی که بخشی از IMEC هستند، با ترویج همکاری اقتصادی و وابستگی متقابل تقویت کند. در این میان، عربستان که به دنبال کاهش وابستگی خود به درآمدهای نفتی است، با عادی‌سازی روابط خود با اسرائیل به دنبال کسب منافع از این کریدور است.

ایران به‌عنوان کشوری که در چهارراه عبور مسیرهای تجاری قرار گرفته است، با انتخاب نقشی فعالانه و پیشنهاد بسته‌های تجاری و لجستیکی، می‌تواند نقش خود در مسیرهای تجارت جهانی را پررنگ کند. سرمایه‌گذاری در بنادر مانند چابهار و تکمیل خطوط ریلی، تسهیل فرایندهای حمل‌ونقلی و چابک‌سازی دستگاه‌های دخیل در ترانزیت کشور، باید در اولویت سیاست‌مداران قرار بگیرد.