غول بی‌شاخ‌و‌دم آلودگی هوا

مریم  لطفی: هفت سال از تصویب و ابلاغ قانون هوای پاک گذشته، اما به گفته مسئولان فقط ۱۲ درصد از احکام این قانون اجرائی شده است. سمیه رفیعی، سخنگوی کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط زیست مجلس، خبر داده که بر‌اساس گزارش دیوان محاسبات کشور، از ۲۲۸ حکم مندرج در قانون هوای پاک، فقط ۲۸ حکم اجرا شده‌اند و ۱۳۸ حکم ناقص اجرا شده و ۶۲ حکم نیز اصلا اجرا نشده است. قانون هوای پاک مصوب تیر‌ماه 1396 است. این قانون بر‌اساس ۳۴ ماده، دستگاه‌های مختلف اجرائی در کشور از جمله وزارت کشور، وزارت نفت، وزارت نیرو، نیروی انتظامی، شهرداری، صداوسیما و... را مکلف کرده است ‌هر‌یک به‌ تناسب وظایف خود، اقداماتی را برای کنترل آلودگی هوا در کشور اجرائی کنند. قانون هوای پاک منابع آلوده‌کننده هوا را در دو دسته منابع طبیعی و منابع انسان‎‌ساخت تقسیم‌بندی کرده است. منابع‌ طبیعی شامل توفان‌های گرد‌و‌غبار، توفان‌های شن، آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع، آتشفشان‌ها و هواویزهای دریایی است و منابع انسان‌ساخت شامل منابع‌ متحرک از‌ جمله هرگونه منبعی از قبیل وسایل نقلیه موتوری و غیرموتوری که در اثر حرکت ایجاد آلودگی می‌کند‌ و منابع‌ ثابت مانند هرگونه منبعی از قبیل صنایع، عملیات معدنی، کشاورزی، بخش‌های خدماتی، تجاری، اداری و خانگی که در محلی ثابت سبب انتشار آلاینده‌ها می‌شود. دو سال پیش، داریوش گل‌علیزاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست، تکالیف اصلی قانون هوای پاک را براساس نظر نخبگان و افراد باسابقه این‌طور برشمرده بود: اسقاط وسایل نقلیه فرسوده‌ حدود ۱۰.۹ درصد، استانداردسازی سوخت مصرفی وسایل نقلیه حدود ۱۰.۸ درصد، بهینه‌سازی مصرف سوخت خانگی و صنایع ۱۰.۵درصد، توسعه و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی ۹.۲ درصد، تأمین مالی و ارزیابی عملکرد مبتنی‌بر بودجه ۷.۲ درصد و تجهیز نیروگاه‌ها به سیستم‌های کنترلی ۷.۲ درصد، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر ۶.۱ درصد و استانداردسازی سوخت مصرفی نیروگاه‌ها ۵.۹ درصد سهم در آلودگی هوا داشته‌اند.‍

 روزهای پاک؛ اندازه انگشتان یک دست

بر‌اساس داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، پایتخت از شروع سال ۱۴۰۳ تا پایان بهار‌ فقط پنج روز هوای پاک را پشت سر گذاشته است. بر‌اساس این داده‌ها، تهران ۷۶ روز هوای سالم، ۱۱ روز هوای ناسالم برای گروه‌های سنی حساس و یک روز هم هوای ناسالم برای همه گروه‌های سنی داشته‌ است. همچنین اعلام شده است ‌به ترتیب ماه‌های فروردین و اردیبهشت سال گذشته، مطلوب‌ترین کیفیت هوا و تیرماه با ۱۹ روز فراتر از حد مجاز به‌ عنوان آلوده‌ترین ماه‌های سال‌ ثبت شده است.

 رنگ‌های شاخص کیفیت هوا

‌شاخص کیفیت هوا (AQI) به پنج دسته اصلی تقسیم‌بندی می‌شود. بر‌اساس این تقسیم‌بندی، از عدد صفر تا ۵۰ هوا پاک، از ۵۱ تا ۱۰۰ هوا قابل قبول یا متوسط، از ۱۰۱ تا ۱۵۰ هوا ناسالم برای گروه‌های حساس، از ۱۵۱ تا ۲۰۰ هوا ناسالم، از ۲۰۱ تا ۳۰۰ هوا بسیار ناسالم و از ۳۰۱ تا ۵۰۰ شرایط کیفی هوا خطرناک است.

هوای پاک با رنگ سبز نشان داده می‌شود و به این معنی که شرایط کیفیت هوا مناسب است و خطری برای سلامت انسان ندارد. در هوای سالم که به رنگ زرد شناخته می‌شود، کیفیت هوا قابل قبول و غلظت آلاینده‌ها کمتر از حدی است که بر سلامت انسان تأثیر منفی داشته باشد. هوای ناسالم برای گروه‌های حساس، به رنگ نارنجی نشانه‌گذاری می‌شود. در این هوا مقدار AQI بین ۱۰۱ تا ۱۵۰ قرار می‌گیرد که در نتیجه آن، گروه‌های حساس اثرپذیری بیشتری از آلودگی هوا خواهند داشت.

هوای ناسالم نیز با رنگ قرمز شناخته می‌شود. در وضعیت قرمز، همه افراد جامعه در معرض مخاطرات ناشی از آلودگی هوا قرار می‌گیرند و حتی ممکن است گروه‌های حساس دچار عوارض شدیدتری شوند. ماجرای آلودگی می‌تواند از این هم فراتر رود و به رنگ بنفش متمایل شود. رنگ بنفش به این معنا خواهد بود که هوا بسیار ناسالم است و عدد AQI بین ۲۰۱ تا ۳۰۰ قرار می‌گیرد. در این وضعیت، احتمال بروز عوارض جدی برای سلامت افراد جامعه افزایش خواهد یافت.

 7 تا 11 میلیارد دلار خسارت

آلودگی هوا علاوه‌بر تلفات مادی و قربانیان انسانی، خسارات مادی بسیاری را نیز به کشورها تحمیل می‌کند. چند روز پیش، سمیه رفیعی، سخنگوی کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط زیست مجلس، خسارات ناشی از آلودگی هوا در سال ۱۴۰۲ را بالغ بر ۵۹۷ همت عنوان کرد. به گفته او، این میزان زنگ خطری برای مسئولان مربوطه به‌ویژه سازمان‌های متولی حفاظت از محیط زیست و سلامت در کشور است.

او در سال 1401 نیز خسارات ناشی از آلودگی هوا به کشور را سالانه بین ۷ تا ۱۱ میلیارد دلار برآورد کرده و گفته بود این درحالی است که این ارقام سرسام‌آور به دلیل غیرمستقیم‌بودن هزینه‌های آن هنوز آن‌قدرها به چشم نیامده است. البته مهدی پیرهادی، رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران، معتقد است خسارت بیش از این حرف‌هاست و در‌واقع موضوع آلودگی هوا در کشور «بیش از ۱۱ میلیارد دلار» در حوزه سلامت مردم خسارت ایجاد می‌کند. او میزان خسارت آلودگی هوا به سلامت مردم در شهر تهران را نیز حدود ۳.۵ میلیارد دلار برآورد کرده است.

 نرخ مرگ‌و‌میر ایرانی‌ها

آلودگی هوا عامل مرگ ۳۰ هزار ایرانی در 1402 بوده است؛ رقم هولناکی که از سوی سمیه رفیعی، رئیس کمیته محیط زیست کمیسیون کشاورزی مجلس عنوان شد. گزارش‌ها حاکی از آن است که بعد از سکته قلبی، مغزی و تصادفات، سومین عامل مرگ ایرانی‌ها‌ آلودگی هوا‌ست. ایسنا نوشته است میزان مرگ‌و‌میر ناشی از آلودگی هوا فقط در بخش ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون از ۲۴ هزار نفر در سال ۱۴۰۱ به ۳۰ هزار نفر در سال ۱۴۰۲ افزایش یافت. در این میان، بیماران قلبی و تنفسی در صف اول مرگ ناشی از آلودگی قرار دارند.

در دی‌ماه 1401 نیز عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، میانگین تعداد کل موارد مرگ منتسب به مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق PM۲.۵ در افراد بالای ۳۰ سال در شهرهای مورد مطالعه را به‌طور میانگین ۲۶‌هزار‌و ۳۰۷ نفر اعلام کرده بود. به گفته او، در پایتخت به‌طور میانگین مرگ هفت‌هزار‌و 125 نفر منتسب به مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق PM۲.۵ در سال ۱۴۰۱ گزارش شده است.

به گفته رئیس کمیسیون محیط زیست شورای شهر تهران، تعداد مرگ‌و‌میر ناشی از آلودگی هوا در پایتخت در سال 1400 نیز شش‌هزار‌و 398 نفر بوده است.

رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت گفته بود بر‌اساس آخرین گزارش سازمان جهانی بهداشت، آلودگی هوای آزاد و هوای داخل، سالانه منجر به بیش از هفت میلیون مرگ زودرس در جهان می‌شود؛ «در‌واقع از هر ۹ مرگ در جهان، یک مرگ منتسب به آلودگی هوا‌ست. طبق آمار و اطلاعات سازمان بهداشت جهانی، در‌حال‌حاضر ۹۹ درصد از جمعیت جهان در کشورهایی زندگی می‌کنند که در آنها سطح آلودگی هوا (غلظت سالانه ذرات معلق PM۲.۵) بالاتر از رهنمود سازمان جهانی بهداشت (پنج میکروگرم در متر‌مکعب) است».

 ارتباط با بیماری‌ها

آلودگی هوا غول بی‌شاخ‌و‌دمی است که هزار سر دارد. در سال‌های اخیر، ارتباط مستقیم و بعضا غیرمستقیم آلودگی با انواع و اقسام بیماری‌های جسمی و روحی، یا به صورت قطعی اعلام شده‌ یا در مراحل ارزیابی و مطالعات بیشتر است.

به‌تازگی علیرضا زالی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، گفته است متأسفانه بین آلودگی هوا، میزان آلاینده‌ها و افزایش آسم در کشور ارتباطی مستقیم وجود دارد. به گفته او، در‌حال‌حاضر بین ۹ تا ۱۳ درصد بیمار مبتلا به آسم در کشور وجود دارد؛ «مهم‌ترین نگرانی موجود این است که بخش عمده‌ای از مبتلایان به آسم را گروه سنی کودکان تشکیل می‌دهند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد در برخی از شهرها، با تغییر در میزان آلاینده‌ها، میزان بیماری‌های مربوط به آسماتیک رو به افزایش است».

پیش از این نیز مریم محلوجی، عضو انجمن آسم و آلرژی ایران، خبر داده بود‌ شهرهای اراک، اهواز و استان سیستان‌وبلوچستان‌ بیشترین میزان شیوع آسم در کشور را دارند؛ «آلاینده‌های مضر هوا وارد دستگاه تنفس می‌شوند؛ این آلاینده‌ها برحسب اندازه‌ای که دارند (ذرات حدود چهار تا پنج میکرون) می‌توانند به «راه‌های هوایی پایین‌تر» وارد شوند. همچنین ذرات بسیار ریز می‌توانند تا انتهای ریه نفوذ کنند و حتی وارد خون شوند. اغلب آلاینده‌ها، «رادیکال‌های آزاد» هستند که سبب التهاب ریه یا سایر قسمت‌های بدن می‌شوند و جزء موارد آسیب‌زا به حساب می‌آیند. به دلیل اینکه آسم یک بیماری التهابی است، آلودگی هوا می‌تواند میزان بروز و شدت این بیماری را افزایش دهد. کلان‌شهرها‌ آلودگی هوای بیشتری دارند؛ به همین دلیل، میزان ابتلا به این بیماری در شهرهای بزرگ افزایش می‌یابد».

 بیماری‌های قلبی

24 شهریور شرکت کنترل کیفیت هوای تهران اعلام کرد شاخص کیفیت هوا بر روی عدد ۲۴۲ قرار گرفته و هوای تهران در وضعیت بنفش و بسیار ناسالم است. در اصفهان و دیگر کلان‌شهرها هم وضع به همین منوال است. سال گذشته اعلام شد اصفهانی‌ها ۱۰ روز هوای بسیار ناسالم (بنفش) را تجربه کرده‌اند. از سویی پزشکان معتقدند آلودگی هوا یکی از عوامل تأثیرگذار در مرگ‌و‌میر بیماران قلبی و عروقی به‌ شمار می‌آید. ایرنا گزارش داده که حدود ۴۰ درصد مرگ‌و‌میرها در جهان مربوط به بیماری‌های قلبی و عروقی است و سالانه بیش از ۲۰ میلیون نفر بر اثر این بیماری جان خود را از دست می‌دهند. در‌واقع گفته می‌شود ۸۰ درصد این مرگ‌و‌میرها به‌ دلیل سکته قلبی است.

براساس گزارش سازمان ملل، سالانه 4.2 میلیون نفر به دلیل بیماری‌های ناشی از آلودگی هوای محیطی نابهنگام جان خود را از دست می‌دهند. از این تعداد مرگ‌و‌میر، 38 درصد به بیماری ایسکمیک قلبی (نوعی بیماری قلبی است و زمانی رخ می‌دهد که جریان خون به قلب کاهش یافته و بافت قلب ضعیف شود)، 20 درصد به سکته مغزی، 18 درصد به بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD)، 18 درصد به عفونت‌های حاد دستگاه تنفسی تحتانی و شش درصد به سرطان ریه مربوط می‌شود.

 ابتلا به پارکینسون

یورونیوز گزارشی از مطالعه‌ای جدید منتشر کرده که نشان می‌دهد افزایش مدت‌زمان قرار‌گرفتن در معرض آلودگی هوا می‌تواند خطر ابتلا به بیماری پارکینسون را در آینده بالا ببرد. در این گزارش آمده که سال‌هاست محققان درحال بررسی ارتباط میان آلودگی هوا و این بیماری نادر و درمان‌ناپذیر هستند که در آن سلول‌های عصبی در ناحیه‌ای از مغز که حرکت بدن را کنترل می‌کند، آسیب می‌بینند و باعث ایجاد گفتار نامفهوم، لرزش و سفتی عضلات می‌شود. دانشمندان معتقدند بیماری پارکینسون ناشی از ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی است.

این مطالعه در نشریه «JAMA Network Open» منتشر شده و توضیح می‌دهد که میزان مواجهه با آلودگی هوا در طول زمان نیز یکی از عوامل کلیدی ابتلا به این بیماری است و کاهش این مواجهه می‌تواند خطر ابتلا به پارکینسون را کاهش داده و نحوه پیشرفت بیماری را تغییر دهد. دکتر رودولفو ساویکا، نویسنده ارشد این مطالعه و متخصص نورولوژی در کلینیک مایو، به یورونیوز گفته است: «کاهش آلودگی هوا می‌تواند نه‌تنها از ابتلا به بیماری پارکینسون جلوگیری کند، بلکه می‌تواند کیفیت زندگی بیماران مبتلا را نیز بهبود بخشد».

 تأثیر گسترده بر مرده‌زایی

اما یکی از اثرات انکارناپذیر آلودگی هوا روی بیماری‌های زنان و همچنین مرده‌زایی است؛ تا جایی که در این زمینه از اصطلاح «سقط خاموش جنین» یاد می‌شود. سقط فراموش‌شده یا سقط خاموش، ‌مرگ جنین قبل از هفته بیستم بارداری است. در این وضعیت جنین مرده است و رشد متوقف شده، اما علائمی مانند خون‌ریزی یا درد شکم وجود ندارد تا مادر متوجه توقف بارداری شود؛ عاملی که روی مرده‌زایی (مرگ جنین بعد از هفته بیستم یا در حین زایمان) هم اثرگذار است.

پریسا طاهرزاده، جراح و متخصص زنان، زایمان و فلوشیپ نازایی، درباره تأثیر آلودگی هوا بر فرایند بارداری، به «شرق» گفته است: «آلودگی هوا شامل آلودگی‌های ناشی از ترافیک، آلاینده‌های محیطی یا کارخانه‌هاست که بیشتر حاوی اکسید نیتروژن و دودهای دست‌دوم (secondhand) و آفت‌کش‌ها هستند که موجب عوارضی در نقص ژنتیکی دی‌ان‌ای در اسپرم‌ها می‌شود. برای سنجش آسیب ژنتیکی دی‌ان‌ای در اسپرم‌ از آزمایش «(DNA Fragmentation Index (DFI» استفاده می‌شود. دی‌اف‌آی شاخص شکست دی‌ان‌ای اسپرم است و جنین‌شناسان در همه آزمایشگاه‌های نازایی می‌توانند آن را اندازه بگیرند. کسانی که در معرض آلودگی هوا قرار دارند، بروز آسیب در دی‌ان‌ای اسپرم‌ آنها محتمل است. زمانی که Index DFI افزایش پیدا کند، هم باعث نازایی می‌شود و هم احتمال سقط جنین را زیاد می‌کند».

به گفته او، ارگانوفسفات‌ها و ارگانوکلره‌ها از جمله آلودگی‌هایی هستند که موجب این اتفاق می‌شوند و در هوا وجود دارند. ترکیبات ارگانوفسفات به دو شکل حشره‌کش‌ها یا آفت‌کش‌های گیاهی و عوامل شیمیایی جنگی تولید می‌شوند و کاربرد دارند.

این جراح و متخصص زنان از تجربه شخصی خود نیز می‌گوید: «هم‌زمان در دو شهر مختلف کار می‌کنم. تهران که غرق در آلودگی هواست و جزیره کیش که آب‌وهوای تمیزی دارد. در این دو شهر آزمایش اسپرم مردان با همدیگر تفاوت مشخصی دارد. البته از زمان شیوع کرونا، متوجه شدیم که مورفولوژی و ظاهر اسپرم مردان ایرانی با تغییرات و مشکلاتی همراه شده است. دو‌ سه سال پیش وضعیت اسپرم مردان در آزمایش‌ها بسیار بهتر بود. اما الان مردانی که این آزمایش را انجام می‌دهند، به‌ویژه در تهران، می‌بینیم که در دو مقوله مورفولوژی یا ظاهر و تحرک اسپرم‌های آنان مشکلاتی وجود دارد. برای این مردان چند ماه داروهای مکمل تجویز می‌کنیم و وضعیت آنها بهتر می‌شود».

البته او این توضیح را هم اضافه می‌کند: «آزمایش‌های اسپرم در کیش به صورت عجیبی تقریبا سالم هستند که این موضوع می‌تواند ناشی از این خطا باشد که آزمایشگاه‌ها با همدیگر فرق دارند. چون در کیش مرکز جنین‌شناسی وجود ندارد، جنین‌شناس اسپرم‌ها را بررسی نمی‌کند و نتایج آزمایش‌ها می‌تواند به صورت کاذب بهتر باشد. اما به‌هر‌حال، وضعیت در آنجا بهتر است». طاهرزاده معتقد است هنوز دلیل قطعی آسیب اسپرم‌ها که ناشی از ویروس کروناست یا سوء‌تغذیه یا آلودگی هوا مشخص نیست. با‌‌این‌حال در رفرنس 2024 ART نازایی گفته شده که آلودگی هوا بر آسیب دی‌ان‌ای اسپرم DFI اثرگذار است.

 ‌تهدید بارداری

این متخصص زنان، زایمان و فلوشیپ نازایی در بخش دیگر توضیحات خود بر اثرات آلودگی هوا بر بارداری هم اشاره می‌کند: «در رفرنس ویلیامز بر‌اساس برخی مقالات گزارش شده است که آلودگی هوا موجب نقص و ناهنجاری‌هایی در جنین می‌شود. ما هم به تجربه با این موضوع مواجه بودیم. چند سال است که سقط جنین و مرگ جنینی (IUFD) زیاد شده است. نمی‌دانیم علت دقیق آن چیست، اما چون آلودگی هوا در این زمینه مؤثر است، می‌تواند یکی از علل این موضوع باشد». او در توضیح اینکه چه گازهایی بیشتر بر سلامت جنین تأثیرگذار است، می‌گوید: «در کتاب رفرنس ویلیامز گفته شده که اکسید نیتروژن، آفت‌کش‌ها و حتی آلودگی هوای ناشی از ترافیک در این زمینه اثرگذارند».

طاهرزاده به مقالات جدیدتری که به این موضوع پرداخته‌اند‌ نیز اشاره می‌کند: «در یکی از مقالات معتبری که امسال (2024) چاپ شده، به ارتباط آلودگی هوا و ذخیره تخمدان زنان AMH پرداخته شده بود. تا پیش از این تأثیر آلودگی هوا بر ذخیره تخمدان زنان به لحاظ آماری معنی‌دار نبود؛ اما در این مقاله که به‌تازگی در یکی از مجلات علمی لهستان منتشر شده، به ارتباط آلودگی هوا و کاهش ذخیره تخمدان اشاره شده است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که آلودگی هوا هم می‌تواند روی آیتم حاملگی و کیفیت جنین تأثیر منفی بگذارد و هم اینکه اساسا با نازایی مرتبط باشد».

اما مردان چطور باید متوجه اختلالات در اسپرم خود شوند؟ این پزشک متخصص می‌گوید: «مسلما مردان در حالتی به‌ جز اینکه ازدواج کرده و درگیر نازایی باشند، برای انجام آزمایش اسپرم مراجعه نمی‌کنند. اما چیزی که ما به تجربه می‌بینیم، این است که با شیوع کرونا و افزایش آلودگی هوا مورفولوژی و ظاهر اسپرم‌ها، مشکل‌دار و تحرک آنها کمتر شده‌ است. البته با مصرف مکمل‌های دارویی وضعیت بهتر می‌شود. مکمل‌ها دارای آنتی‌اکسیدان هستند و واقعا اثرگذارند، اما مردان که همیشه نمی‌توانند از این مکمل‌ها استفاده کنند. پس باید آلودگی هوا که یکی از دلایل این موضوع است، حل شود».

او ادامه می‌دهد: «وقتی آلودگی هوا بر اسپرم اثرگذار است، طبیعتا می‌تواند در آینده سرطان و بیماری‌های دیگری هم ایجاد کند، اما چون اسپرم بسیار حساس است، نسبت به بقیه سلول‌های بدن زودتر واکنش نشان می‌دهد».

طاهرزاده می‌گوید: «آلودگی هوا همان‌گونه که روی اسپرم‌ها اثرگذار است، می‌تواند روی سلول‌های جنینی هم تأثیر منفی داشته باشد. البته تأثیر بیشتر آن روی نقایص تولد ذکر شده که می‌تواند ناهنجاری‌هایی ایجاد ‌کند. از این ناهنجاری‌ها نام برده نشده است، اما به‌هر‌حال مشخص است که آلودگی هوا آنومالی‌هایی روی تولد خواهد داشت». او ادامه می‌دهد: «موضوع آلودگی و تأثیرات آن می‌تواند بر نگرش افراد اثرگذار باشد و به کمتر‌شدن بارداری یا ترس از به سرانجام نرسیدن حاملگی‌ها منجر شود. اگر آلودگی هوا برطرف شود، زایایی هم بیشتر می‌شود؛ چون به‌هر‌حال همه حاضر به انجام آزمایش نازایی نیستند. اگر آزمایش هم بدهند، مصرف مکمل‌ها هزینه زیادی دارد و عده‌ای از عهده تأمین هزینه آن برنمی‌آیند».

این پزشک پیشنهاد می‌کند زوج‌هایی که قصد فرزندآوری دارند، حتما پیش از بارداری، آزمایش‌های روتین از‌ جمله آزمایش اسپرم را انجام دهند و بعد حاملگی داشته باشند: «در این شرایط اگر حاملگی اتفاق افتاد، می‌توانیم به آنها توصیه کنیم از خانه خارج نشوند یا دستگاه تصفیه هوا در خانه داشته باشند. به‌هر‌حال اینها هزینه‌بر است و همه از عهده آن برنمی‌آیند. می‌بینم که خیلی از بیمارانم دغدغه این مسئله را دارند و می‌گویند با این وضعیت آلودگی هوا تمایلی به بچه‌دار‌شدن ندارند. می‌گویند نمی‌شود دوران بارداری و حتی نوزادی کودک را دائم در خانه بمانند. همچنین به اثرات آلودگی هوا بر افسردگی هم اشاره شده است. طبیعتا وقتی افراد افسرده باشند، میل آنها به ازدواج و فرزندآوری هم کمتر می‌شود».

 ‌تشدید اندومتریوز

آخرین موضوعی که این پزشک متخصص به آن اشاره می‌کند، ارتباط میان آلودگی هوا و بیماری اندومتریوز است: «به‌ طور کلی اندومتریوز در ایران بسیار شایع شده است. البته علل اندومتریوز ناشناخته است، با‌این‌حال در مقالاتی که به‌تازگی در حوزه پزشکی منتشر شده‌اند، به ارتباط میان آلودگی هوا و بیماری اندومتریوز و همچنین پیشرفت این بیماری اشاره شده است».

اندومتریوز یک اختلال رحمی اغلب دردناک است که طی آن بافتی مشابه بافت داخلی رحم (آندومتر)، شروع به رشد در خارج از رحم می‌کند. در اندومتریوز، بافت خارج‌شده نیز با هر چرخه قاعدگی ضخیم و دچار تجزیه می‌شود. مرکز ملی اطلاعات زیست‌فناوری (NCBI) به ‌عنوان یکی از مراکز و شاخه‌های کتابخانه ملی پزشکی ایالات متحده آمریکا گزارش داده است که مواد شیمیایی مختل‌کننده غدد درون‌ریز (EDCs) موجود در آلاینده‌ها تعادل هورمونی را بر هم می‌زند و به پیشرفت این اختلال عمده زنان کمک می‌کند؛ «آلودگی هوا، به‌ویژه PM2.5 و PAHs، با افزایش التهاب مزمن، استرس اکسیداتیو (نبود تعادل میان رادیکال‌های آزاد و آنتی‌اکسیدان‌ها در بدن) و نبود تعادل هورمونی با افزایش خطر ابتلا به اندومتریوز مرتبط است. آلاینده‌های شیمیایی موجود در آب و محل کار، از‌ جمله فلزات سنگین، دیوکسین‌ها و PCB‌ها، تنظیم هورمونی را مختل می‌کنند و به‌ طور بالقوه به اندومتریوز کمک می‌کنند».

آخر آذر‌ماه امسال، علیرضا زالی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، نیز به ایسنا گفته بود: «آلاینده‌های هوا نیز از‌ جمله عوامل پرخطر ابتلا و تشدید این بیماری است. میزان آلاینده‌های موجود در هوا با ابتلا به اندومتریوز در کشورهای صنعتی رابطه مستقیم دارد. دی‌اکسین‌ها، ترکیبات موجود سمی موجود در آلاینده‌ها که حتی ممکن است از طریق مصرف چربی اشباع در مواد غذایی گوشتی نیز وارد چرخه غذایی افراد شود، در بروز بیماری تأثیر بسزایی دارد».

 سرطان پستان

در سال‌های اخیر مطالعاتی نیز در زمینه ارتباط آلودگی هوا و افزایش احتمال ابتلا به سرطان پستان منتشر شده است. نتیجه یک پژوهش علمی در فرانسه نشان می‌دهد که برخی مواد آلاینده‌ هوا احتمال ابتلا به سرطان پستان در زنان را افزایش می‌دهد. یورونیوز در گزارشی به این مطالعه پرداخته؛ دانشمندان در این پژوهش روی چند هزار زن فرانسوی و احتمال ابتلای آنها به سرطان پستان تحقیق کرده‌اند. به گفته آنها زنانی که در معرض دی‌اکسید ‌ازت بوده‌اند با خطر بیشتری برای ابتلا به سرطان پستان روبه‌رو هستند.

در مقاله‌ای با عنوان «مروری بر تأثیر آلودگی هوا بر بروز سرطان پستان» که سال 1402 در اولین کنگره ملی تغییر اقلیم و سلامت ارائه شده نیز به این موضوع پرداخته شده است. در بخش نتایج این مطالعه گفته شده است: ارتباط مثبت بین قرارگرفتن در معرض ریزگرد PM۲.۵ و افزایش خطر ابتلا به سرطان سینه در زنان یائسه گزارش شده است. همبستگی مثبت بین قرارگرفتن در معرض دی‌اکسید نیتروژن NO۲ و بروز سرطان سینه وجود دارد. زنانی که در نزدیکی جاده‌های اصلی با سطوح بالای آلاینده‌های هوای مرتبط با ترافیک زندگی می‌کنند، خطر بالاتری از ابتلا به سرطان سینه را دارند.

همچنین نتیجه‌گیری کرده است: ژنواستروژن موجود در برخی آلاینده‌های هوا دارای فعالیت استروژنی است که می‌تواند هورمون استروژن درون‌زا را تقلید کند و منجر به تکثیر سلول نابهنجار و افزایش خطر ابتلا به سرطان سینه شود. ذرات معلق و آلاینده‌های هوا می‌توانند پاسخ التهابی را در بافت پستان ایجاد کنند که ممکن است رشد تومور و متاستاز را تسهیل کند.

 احتمال خودکشی

چند سال پیش، سازمان جهانی بهداشت در گزارشی اعلام کرد آلودگی هوا سالانه با هفت‌میلیون مرگ زودرس در ارتباط است و خطر ابتلا به عفونت‌های تنفسی، بیماری‌های قلبی و سرطان ریه را افزایش می‌دهد. علاوه‌بر‌این، شواهد فزاینده‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد آلودگی هوا بر مغز و رفتار هم تأثیر می‌گذارد. یورونیوز با اشاره به مطالعه‌ای که دفتر ملی تحقیقات اقتصادی ایالات متحده انجام داده خبر می‌دهد‌ آلودگی هوا ممکن است با خودکشی در ارتباط باشد. این مطالعه مرگ‌ومیر در این کشور را بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰ بررسی کرده است.

نتایج حاصل از آن نشان می‌دهد‌ افزایش روزانه ذرات معروف به PM2.5 در هوا با افزایش تقریبا ۰.۵‌درصدی خودکشی روزانه همراه است. همچنین افزایش ماهانه ذرات معلق در هوا در همان سطح با افزایش ۵۰‌درصدی بستری‌های مرتبط با خودکشی در بیمارستان مرتبط بوده است.

 تشدید افسردگی

APA به عنوان پیشروترین سازمان روان‌پزشکی در جهان گزارش داده است‌ شواهد قابل توجهی وجود دارد که نشان می‌دهد آلودگی هوا بر سلامت روان تأثیر می‌گذارد. این گزارش آلودگی هوا را با سطوح بالاتر استرس، پریشانی روانی، افزایش خطر زوال عقل و آلزایمر و افسردگی مرتبط دانسته است؛ «تحقیقات دیگر قرارگرفتن کوتاه‌مدت در معرض اوج آلودگی هوا را با افزایش خطر مرگ‌ میان افراد مبتلا به بیماری روانی جدی مرتبط دانسته است. تحقیقات جدید به طور خاص به تأثیرات آن بر مغز و سلامت روان کودکان اشاره می‌کند».

در این گزارش به یک مطالعه بزرگ روی مردم در ایالات متحده و دانمارک اشاره شده است. این مطالعه نشان داد قرارگرفتن در معرض آلودگی هوا «به طور قابل توجهی با افزایش خطر اختلالات روان‌پزشکی، از جمله افسردگی، اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی و اختلال شخصیت مرتبط است». در‌حالی‌که مطالعات، ارتباط بین آلودگی هوا و مشکلات سلامت روان را پیدا کرده‌اند، چگونگی تأثیر آن بر سلامت روان به‌خوبی شناخته نشده است. نویسندگان این مطالعه در ایالات متحده و دانمارک نشان می‌دهند که تحقیقات آنها به مکانیسم‌های التهاب عصبی مرتبط با آلودگی هوا و پیامدهای روان‌پزشکی اشاره دارد.

بخش دیگری از این پژوهش، به تأثیرات بالقوه آلودگی هوا بر کودکان و نوجوانان پرداخته است؛ چراکه کودکان دوره‌های بحرانی رشد مغز را تجربه می‌کنند: «بررسی تحقیقات شواهدی را نشان می‌دهد که آلودگی هوا با افزایش خطر علائم افسردگی و رفتارهای خودکشی مرتبط است. آنها همچنین از طریق مطالعات تصویربرداری عصبی، شواهدی برای تغییرات ساختاری و عملکردی مرتبط در مغز یافتند. یافته‌های مطالعه جمعیت بزرگی که مورد مطالعه قرار گرفتند، نشان می‌دهد که کیفیت پایین هوا در سال‌های اولیه زندگی فرد، خطر ابتلا به اختلالات روان‌پزشکی، از جمله اختلال دوقطبی، اسکیزوفرنی، اختلال شخصیت و افسردگی اساسی را افزایش می‌دهد.

قرارگرفتن در معرض آلودگی هوا همچنین ممکن است شرایط سلامت روانی موجود‌ بین کودکان را تشدید کند. یک مطالعه منتشرشده در چشم‌انداز سلامت محیطی نشان داده است که بین قرارگرفتن کوتاه‌مدت در معرض سطوح بالای آلودگی هوا و افزایش مراجعات روان‌پزشکی به اتاق اورژانس‌ میان کودکان ارتباط وجود دارد».

همچنین مطالعات دیگری انجام شده که نشان می‌دهد آلودگی هوا قدرت تمرکز و یادگیری را با اختلال مواجه می‌کند.

 نرخ جهانی مرگ‌و‌میر

یونیسف اعلام کرده است که آلودگی هوا عامل مرگ 8.1 میلیون نفر در جهان در سال 2021 بوده و دومین عامل خطر مرگ از جمله برای کودکان زیر پنج سال است. گزارشی که با همکاری یونیسف و مؤسسه اثرات سلامت HEI انجام شده، نشان می‌دهد‌ کودکان زیر پنج سال در این میان بسیار آسیب‌پذیر هستند. همچنین در این گزارش به عواملی از جمله زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد، آسم و بیماری‌های ریوی در افراد در معرض آلودگی هوا اشاره شده است.

یورونیوز در گزارشی به مطالعه‌ای در این زمینه اشاره کرده است. گزارش سازمان غیردولتی بهره‌وری انرژی سی‌ال‌ای‌اس‌پی (CLASP)، اتحادیه بهداشت عمومی اروپا (EPHA) و سازمان تحقیقات علمی کاربردی هلند (TNO) نشان می‌دهد که پخت‌و‌پز با اجاق‌های گازی و بدون تهویه باعث می‌شود سطح دی‌اکسید نیتروژن (NO2) داخلی به طور مرتب از دستورالعمل‌های کیفیت‌های هوای سازمان جهانی بهداشت و استانداردهای آلودگی اتحادیه اروپا فراتر برود. براساس این مطالعه اجاق‌های گازی همچنین مونوکسیدکربن و سایر آلاینده‌هایی را تولید می‌کنند که می‌توانند اثرات شدید سلامتی در کودکان و به‌ویژه بیماری‌های ریوی در آنها ایجاد کنند.

این گزارش می‌گوید‌ بیش از ۷۰۰ هزار مورد آسم کودکان در اتحادیه اروپا در سال گذشته با پخت‌و‌پز با اجاق گازی در خانه‌ها مرتبط بوده است.

 وضعیت وخیم کودکان

کودکان به طور منحصر‌به‌فردی در‌برابر آلودگی هوا آسیب‌پذیر هستند. در گزارش یونیسف گفته می‌شود آسیب ناشی از آلودگی هوا می‌تواند از رحم مادر شروع شده و اثراتی بر سلامتی آنها داشته باشد که می‌تواند تا پایان عمر ادامه داشته باشد. به عنوان مثال، کودکان به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، هوای بیشتری را استنشاق می‌کنند و آلاینده‌های بیشتری را نسبت به بزرگسالان جذب می‌کنند، در‌حالی‌که ریه‌ها، بدن و مغز آنها هنوز در‌حال رشد است.

قرارگرفتن در معرض آلودگی هوا در کودکان خردسال با ذات‌الریه، می‌تواند مرگ یک کودک از هر پنج کودک را در سطح جهان به همراه داشته باشد. همچنین آلودگی هوا با آسم، شایع‌ترین بیماری مزمن تنفسی در کودکان است. موضوع مهم دیگر مورد اشاره، در توزیع تأثیر آلودگی هوا در محیط‌های جغرافیایی و تأثیر آن بر سلامت کودکان است. نرخ مرگ‌و‌میر مرتبط با آلودگی هوا در کودکان زیر پنج سال در شرق، غرب، مرکز و جنوب آفریقا 100 برابر بیشتر از همتایان آنها در کشورهای پردرآمد است.

کیتی ون در هایدن، معاون مدیر اجرائی یونیسف، گفته است: «با وجود پیشرفت در سلامت مادر و کودک، هر روز تقریبا دو هزار کودک زیر پنج سال به دلیل تأثیرات بهداشتی مرتبط با آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. بی‌عملی ما تأثیرات عمیقی بر نسل بعدی و تأثیرات مادام‌العمر سلامت و رفاه دارد. ضروری است دولت‌ها و کسب‌وکارها با در نظر گرفتن این تخمین‌ها و داده‌های موجود محلی، از آنها برای اطلاع‌رسانی و انجام اقدامات معنادار و متمرکز بر حفظ سلامتی کودکان و کاهش آلودگی هوا استفاده کنند».

یونیسف البته گفته که از سال 2000، میزان مرگ‌و‌میر مربوط به کودکان زیر پنج سال تا 53 درصد کاهش یافته است. این کاهش عمدتا به دلیل تلاش‌هایی است که با هدف گسترش دسترسی به انرژی پاک برای پخت‌و‌پز و همچنین بهبود در دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی، تغذیه و آگاهی بهتر درباره مضرات مرتبط با قرارگرفتن در معرض آلودگی هوای خانگی انجام می‌شود.

 کشورها و شهرهای در معرض خطر

در گزارشی که مؤسسه سیاست انرژی در دانشگاه شیکاگو (EPIC) منتشر کرده، آمده است: «آلودگی هوای ذرات معلق همچنان بزرگ‌ترین خطر خارجی برای سلامت انسان است. شش کشور سه‌چهارم آلودگی هوای جهان را جذب می‌کنند. بنگلادش، هند، پاکستان، چین، نیجریه و اندونزی بیشترین کشورهایی هستند که آسیب دیده‌اند». یورونیوز که به این گزارش پرداخته توضیح می‌دهد ساکنان این کشورها «به دلیل هوایی که تنفس می‌کنند، یک تا شش سال از زندگی خود را از دست می‌دهند».

سال گذشته نیز مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران گفته بود که براساس گزارش شرکت IQAir در سال ۲۰۲۲، اطلاعات بیش از ۳۰ هزار ایستگاه سنجش آلودگی هوا در سراسر جهان جمع‌آوری شده است. در این گزارش جمعیت در معرض میانگین سالانه غلظت آلاینده ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون در ۱۳۱ کشور بر‌اساس ۷۳۲۳ مکان رتبه‌بندی شده است. فقط ۱۳ کشور موجود در این گزارش موفق به دستیابی به غلظت کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون کمتر از دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی (معادل غلظت سالانه، ۵ میکروگرم بر مترمکعب) شده‌اند و فقط شهروندان ۱۰ درصد از کشورها و مناطق جهان، هوایی تنفس می‌کنند که خطری برای سلامتی آنها ندارد. او گفته بود کشور ایران با میانگین غلظت سالانه ۳۲،۵ میکروگرم بر مترمکعب در جایگاه بیست‌و‌یکم در بین کشورهای جهان قرار دارد. کشورهای چاد، عراق، پاکستان، بحرین، بنگلادش و بورکینافاسو نیز به ‌ترتیب آلوده‌ترین کشورها در این طبقه‌بندی هستند.

ناگفته نماند که بنا‌بر گزارش «پایگاه سنجش و رتبه‌بندی کیفیت هوای شهرهای جهان» (آی‌کیوایر/IQair) در سال 2023، از ۱۳۴ کشور مورد بررسی فقط هفت کشور دارای استاندارد سازمان جهانی بهداشت هستند که عبارت‌اند از استرالیا، استونی، فنلاند، گرانادا، ایسلند، موریس و نیوزیلند و محدودیت سازمان جهانی بهداشت در مورد ذرات ریز معلق در هوا (با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون) ناشی از دود خودروها، کامیون‌ها و صنایع را رعایت می‌کنند.

در ایران نیز سال گذشته رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت با اشاره به انجام مطالعه‌ای برای بررسی اثرات بهداشتی و اقتصادی منتسب به آلاینده ذرات معلق PM ۲.۵ در ۳۳ شهر کشور، گفته بود که تعداد کل موارد مرگ منتسب به مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق PM۲.۵ در افراد بالای ۳۰ سال به طور میانگین ۲۶ هزار‌و ۳۰۷ نفر گزارش شده است.

به گفته او، طبق نتایج این گزارش طی سال ۱۴۰۱ میانگین سالانه غلظت ذرات معلق PM۲.۵ در شهرهای تهران، اهواز، مشهد، تبریز، شیراز، اصفهان، ایلام، سنندج، یاسوج، همدان، خرم‌آباد، اراک، کرج، کرمانشاه، آبادان، زنجان، یزد، ارومیه، کرمان، بیرجند، قم، زابل، بجنورد، دزفول، بوشهر، شهرکرد، اردبیل، بندرعباس، شوشتر، بم، قزوین، ایرانشهر و بهبهان بیش از هفت برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت (۵ میکروگرم در متر مکعب) و تقریبا سه برابر استاندارد ملی (۱۲ میکروگرم در متر مکعب) بود.

او همچنین گفته بود بالاترین و پایین‌ترین میانگین غلظت سالانه ذرات معلق PM۲.۵ در سال ۱۴۰۱ به ترتیب مربوط به شهر زابل با (بیش از ۱۶ برابر رهنمود سازمان بهداشت جهانی) و شهر اردبیل بوده است.