گولن – اردوغان؛ از همدلی تا جدایی

‌محمود فاضلی-دیپلمات پیشین و تحلیلگر امور بین‌‎الملل: فتح‌الله گولن، روحانی مستقر در آمریکا که جنبش اسلامی قدرتمندی را در ترکیه و فراتر از آن ایجاد کرده بود، در ‌83‌سالگی درگذشت. هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، او را رهبر یک «سازمان تاریک» توصیف کرد. گولن زمانی متحد اردوغان بود، اما سال‌های پایانی خود را در اتهام سازمان‌دهی کودتا علیه اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، سپری کرد. آنها به طرز چشمگیری با هم درگیر شدند و اردوغان او را مسئول کودتای سال 2016 دانست که در آن سربازان سرکش هواپیماهای جنگی، تانک‌ها و هلیکوپترها را فرماندهی کردند. حدود 250 نفر در تلاش برای به‌دست‌گرفتن قدرت کشته شدند. گولن ‌از سال 1999 در تبعید خودخواسته در آمریکا زندگی می‌کرد.به گفته پیروان این جنبش، گولن به دنبال گسترش یک برند معتدل از اسلام است که آموزش به سبک غربی، بازار آزاد و ارتباطات بین ادیان را ترویج می‌کند. از زمان کودتای نافرجام، جنبش او به‌طور سیستماتیک در ترکیه برچیده شد‌ و نفوذ آنها در سطح بین‌المللی کاهش یافت. گولن در سال 1941 در روستایی در استان ارزروم در شرق ترکیه به دنیا آمد. او فرزند یک واعظ اسلامی بود. در سال 1959، گولن به‌عنوان امام‌جماعت مسجد در شهر ادرنه در شمال غربی منصوب شد و در دهه 1960 به‌عنوان واعظ در استان ‌ازمیر‌ در غرب شهرت یافت و در آنجا خوابگاه‌های دانشجویی راه‌اندازی کرد. این نفوذ همچنین از طریق شبکه‌ای از مدارس فراتر از مرزهای ترکیه به جمهوری‌های ترک آسیای مرکزی، بالکان، آفریقا و غرب گسترش یافت. گولن از متحدان نزدیک اردوغان و حزب «عدالت و توسعه» بود، اما تنش‌های فزاینده در روابط آنها در دسامبر 2013 و زمانی که تحقیقات مربوط به فساد که وزرا و مقامات نزدیک به اردوغان را هدف قرار می‌داد، فاش شد. حکم بازداشت گولن در سال 2014 صادر شد و دو سال بعد جنبش او به‌عنوان یک گروه تروریستی معرفی شد. اندکی پس از کودتای 2016، اردوغان شبکه گولن را خائن و «مانند سرطان» توصیف کرد. صدها مدرسه، شرکت، رسانه و انجمن مرتبط با او تعطیل و دارایی‌ها توقیف شد. گولن کودتا را به‌شدت محکوم کرد و متهم‌شدن به ارتباط با چنین تلاشی را توهین‌آمیز دانست. در سرکوب پس از کودتای نافرجام‌ که دولت، پیروان گولن را هدف قرار داد، حداقل 77 هزار نفر دستگیر و 150 هزار کارمند دولتی شامل معلمان، قضات و سربازان تحت شرایط اضطراری تعلیق شدند و شرکت‌ها و رسانه‌های مرتبط با گولن از سوی دولت توقیف یا بسته شدند. گولن همچنین در داخل ترکیه به شخصیتی منزوی تبدیل شد که توسط حامیان اردوغان مورد تحقیر قرار می‌گرفت. اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، عمدتا به لطف حمایت گولن، یک واعظ و اسلام‎‌گرا، به قدرت رسیده بود. میلیون‌ها نفر از ترک‌های تحصیل‌کرده و باانگیزه پیرو گولن به پرکردن رده‌های دولتی و همچنین رسانه‌ها، پلیس و دادگاه‌ها و همچنین شخص اردوغان کمک کردند تا قدرت خود را تقویت کند. در سال‌های اولیه رهبری اردوغان به‌عنوان نخست‌‌وزیر، پیروان گولن برجسته‌ترین سخنگوی دولت در ترکیه و خارج از آن بودند. اما یک دهه بعد، اختلافات بر سر سیاست ظاهر شد. اولین وقفه در سال 2013 زمانی رخ داد که دادستان‌های گولنیست پرونده‌های فساد را علیه اعضای دولت و حتی اعضای خانواده او آغاز کردند. اردوغان، گولن را به هدایت یک «کودتای قضائی» متهم کرد و اقدام به مسدود‌کردن برخی از دارایی‌های گولن در رسانه‌ها و همچنین مراکز آموزشی پرسود او کرد. این رقابت زمانی مرگبار شد که اعضای گروهی که مشخص شد با گولن همسو بودند، به دیدار او در آمریکا رفتند و در جولای 2016 اقدام به کودتای نظامی کردند. اردوغان حامیان خود را به خیابان‌ها آورد و وفاداری ارتش را تضمین کرد. رهبران اطلاعاتی برای دستگیری رهبران کودتا اقدام کردند. او نه‌تنها از کسانی که بلافاصله در کودتا مشارکت داشتند انتقام گرفت، بلکه محافل گسترده‌تر جنبش را نیز سرکوب کرد. هزاران نفر از پیروان گولن دستگیر شدند و دولت ترکیه حکم بازداشت گولن را صادر کرد و خواستار استرداد وی از آمریکا شد. اردوغان هرگز موفق نشد گولن را به ترکیه بازگرداند. دولت آمریکا به فقدان شواهد مبنی بر عدم اقدام در مورد استرداد اشاره کرد. اما او موفق شد جنبش گولن را سرکوب کرده و آن را به‌عنوان یک سازمان تروریستی معرفی کند و بسیاری از رهبران برجسته این گروه را با احکام سنگین زندانی کند. گولن تا زمان مرگ، بسیاری از حمایت‌های خود را در میان خانواده‌هایی که بستگان‌شان در زندان به سر می‌بردند و هزاران نفر که مجبور به ترک ترکیه و بازسازی زندگی خود به‌عنوان پناهنده شده بودند، از دست داده بود. اردوغان روابط خود را با پوتین، رئیس‌جمهور روسیه‌ که به او در مورد کودتا هشدار داده بود و پس از آن به‌سرعت حمایت خود را ارائه کرد، تقویت کرد. این امر باعث شد تا اردوغان با وجود عضویت ترکیه در ناتو، قراردادی را برای خرید سامانه دفاع موشکی اس 400 از روسیه منعقد کند. تصمیمی که باعث ناراحتی گسترده در میان شرکای آن در این ائتلاف نظامی شد. اعتراضات مردمی که در سال 2013 آغاز شده بود، به طرز چشمگیری سرعت گرفت و به وخامت شدید روابط با آمریکا و کشورهای اتحادیه اروپا منجر شد. اردوغان بارها از واشنگتن به دلیل عدم حمایت از وی در زمان کودتا و عدم استرداد گولن انتقاد کرده است. اردوغان، چه به دلیل تهدید شخص خود و چه به دلیل فرصت‌طلبی سیاسی، از تلاش برای کودتا برای تغییر شکل ترکیه و طولانی‌کردن موقعیت خود در رأس سیاست ترکیه استفاده کرد. با یک همه‌پرسی در سال 2017، او قانون اساسی را تغییر داد تا به سیستم پارلمانی ترکیه پایان دهد و اختیارات اجرائی گسترده‌ای را به رئیس‌جمهور اعطا کند که زمانی یک جایگاه تشریفاتی بود. او تاکنون دو دوره به‌عنوان رئیس‌جمهور قدرت را در اختیار داشته است.