سلامت روان و مصرف اخلاقی اطلاعات
با گردش دیوانه‌کننده اطلاعات فراوانِ درست و غلط چه کنیم؟
همه ما شهروندان متخصصان مسائل امنیتی، نظامی و سیاسی نیستیم و نگاه محدود و پرخطایی به این مسائل داریم. اقلیت بسیار کوچکی از ما متخصص این اموریم.
آرمین نیاکان* . سعیده بابایی**
همه ما شهروندان متخصصان مسائل امنیتی، نظامی و سیاسی نیستیم و نگاه محدود و پرخطایی به این مسائل داریم. اقلیت بسیار کوچکی از ما متخصص این اموریم. اما همه ما می‌خواهیم و نیاز داریم که حتی در مواقعی مثل این روزها و ساعات، که عدم قطعیت امنیتی و سیاسی زیاد است و بازار شایعه‌پراکنی داغ، بتوانیم سلامت روان خود را حفظ کنیم و حتی به شکوفا شدن ادامه دهیم. در این یادداشت کوتاه به چند توصیه در این زمینه پرداخته‌ایم. چراکه مبارزه با یأس و مقاومت روانی لازمه عبور موفقیت‌آمیز از این روزهای پرچالش است.
- تا جایی که ممکن است از دنبال‌کردن منابع نامعتبر بپرهیزیم. به سابقه رسانه‌ها، ساختارهای راستی‌آزمایی‌‌شان و تلاش آنها برای استفاده از ادبیات بی‌طرفانه توجه داشته باشیم.
- تفکر نقادانه‌مان را در مواجهه با اخبار و شایعات قوی کنیم و پذیرای بی‌چون‌و‌چرای هر آنچه می‌شنویم، نباشیم.
- به کمک یکدیگر بشتابیم و با احساسات ناخوشایند یکدیگر همدلی کنیم.
- اضطراب خود و دیگران را با انتشار اخبار ناموثق یا حرف‌های دلسردکننده بیشتر نکنیم.
- با هر ایده‌ای مبنی بر اینکه در «این شرایط خاص» باید فعالیت‌هایی که برای سلامت و شکوفایی لازم‌اند تعطیل شوند مبارزه کنیم. مرتب ورزش کنیم و به پیاده‌روی برویم. ورزش مداوم برای کاهش اضطراب هم لازم است.
- زمان بیشتری کنار عزیزان بگذرانیم و دورهمی‌های مفرح‌تری را برنامه‌ریزی کنیم.
- مصرفِ خبر و داده (اعم از تحلیلی و خبری) را محدود کنیم و بسیار گزینشی عمل کنیم. کسب افراطی و وسواس‌گونه اطلاعات درباره مواردی که کنترل چندانی بر آنها نداریم، می‌تواند تأثیر نامطلوبی بر کیفیت زندگی ما داشته باشد.
- به خودمان برسیم. هر فعالیت سالمی که برای بهداشت روان مفید است، اعم از ارتباط با طبیعت، تحرک، خواب باکیفیت، دورهمی و دریافت نور آفتاب را رها نکنیم. سالم بمانیم تا به دیگران هم بتوانیم کمک کنیم.
- به ادبیات پناه ببریم. درگیر شدن با زیبایی ادبیات و آهستگی‌ای که ممکن می‌سازد (که در مقابل عدم آهستگی و آشوب و اضطراب دنیای اطلاعات و خبر قرار دارد) لازم است. ادبیات کمی میان ما و واقعیت پراضطراب این روزها فاصله می‌اندازد و فرصتی برای آرامش و رهایی ذهن ایجاد می‌کند.
- تا جایی که اسباب بیشترشدن اضطراب و تشنج فراهم نشود، صبورانه، خلاقانه و دقیق درباره مسائل روز با خانواده و دوستان صحبت کنیم. روابط انسانی و مهری که میان ما و عزیزانمان جاری است، بسیار ارزشمند است و باید از آن مراقبت کرد. میل به آگاه‌شدن از اوضاع اجتماع و سیاست حتما فضیلت است، با این شرط که این کسب آگاهی هزینه روانی غیرمعقول نداشته باشد.
- نسبت به ایده‌ها و گرایش‌های افراطی و هیجانی حساسیت بالایی داشته باشیم. برای مثال، به یاد داشته باشیم که جنگ و مداخله خارجی در کشور شر مطلق است و اگر امکان و ظرفیت روانی‌اش را داریم با عزیزانی که از سر استیصال یا به دلیل یا علت دیگری از جنگ استقبال میکنند با محبت و سعه صدر گفت‌وگو کنیم.
- از شنیدن صدای مخالف نترسیم و با صبوری و گشودگی به استقبالش برویم. از منابع رشد فکری و روانی، مواجه‌شدن با صدای مخالف است.
- از احوال آشنا و غریبه آگاهی کسب کنیم و تلاش کنیم دیگران را به جدی‌گرفتن بهداشت روان توصیه اکید کنیم.
- توجه داشته باشیم که رسانه‌های بزرگ معمولا خط ویژه‌ای را دنبال میکنند و مانند هر تشکیلات و کسب‌و‌کار دیگری، کالا یا خدماتی را ارائه میکنند که برای آنها بیشترین سودآوری را داشته باشد. در چنین حالتی تعهد به حقیقت و دقت نه‌تنها برای آنها در اولویت نیست، بلکه ممکن است تهدید هم تلقی شود. رسانه‌ها معمولا اهدافی دارند و خبر و تحلیل‌هایی را به عنوان کالا عرضه میکنند که بیش از بقیه سودشان را بیشینه کند. با اخبار رسانه‌ها نقادانه مواجه شویم.
- می‌توانیم از این فرصتِ نیاز به دقیق‌ترشدن و مسئولانه‌تر مصرف‌کردن خبر و تحلیل استفاده کنیم تا مهارت‌های استدلال‌ورزی، فعالانه شنیدن دیگری (مخصوصا دیگریِ مخالف)، همدلی‌کردن، دقیق روایت‌کردن و... را در خودمان و دیگران تقویت کنیم.
- جامعه ایرانی به علل گوناگونی حساسیت و میل کافی به راستی‌آزمایی اطلاعات و روایت ندارد؛ عللی از قبیل فشار اجتماعی و سیاسی، چیرگی رسانه‌های خارجی و ضعف رسانه‌های داخلی، فرهنگِ ریشه‌ای‌ترِ میل به پذیرفتن باورهای بزرگ اما بی‌‌‌پایه و البته افزایش تولید و دسترسی به تحلیل و خبر (که مختص کشور ما هم نیست). این امر می‌تواند در مواقعی مثل این روزها خطرناک و پرپیامد باشد. از مدت‌ها قبل باید نگران این امر می‌بودیم و تلاش می‌کردیم اوضاع را سامان دهیم. خاطره اضطرابی که این روزها میلیون‌ها ایرانی دچارش هستند خوب است در ذهن‌مان بماند تا تلاش کنیم به آموزش و گسترش کیفیت تفکر انتقادی، آموزش سلامت روان و اخلاق تولید و پخش خبر و تحلیل.
- زمان محدود، مشخص و ثابتی را برای خواندن و دنبال‌کردن خبر و تحلیل تعیین کنیم و بدون برنامه از پیش‌تعیین‌شده‌ای سراغ آنها نرویم.
- فیلترهای قوی و روشنی برای خود بسازیم. در دنیایی که هر لحظه میلیون‌ها کلمه خبر و تحلیل منتشر می‌شود، نباید هر چیزی را دنبال کرد. تا جایی که ممکن است برخوردمان با اطلاعات را غیرتصادفی و هوشمند کنیم.
- مهارت تحلیل نسبتا دقیق تاریخ و حوادث روز سیاسی و اجتماعی امری است لازم. اگر روش فکرکردن و تحلیل صحیح چنین مسائلی را ندانیم، راحت‌تر فریب می‌خوریم، مضطرب می‌شویم و خبر و تحلیل اشتباه را پخش می‌کنیم. از همین امروز برنامه مرتبی برای آشناترشدن با مسائل این‌چنینی و مهم‌تر از آن با روش‌های فکرکردن به مسائل اجتماعی و سیاسی و چگونگی تولید و پخش اطلاعات داشته باشیم. برای مثال، می‌توانیم کتاب «علیه مزخرفات: هنر شکاک‌بودن در دنیای داده‌محور» را که به‌‌تازگی منتشر شده، بخوانیم.
- خوش‌بینیِ سنجیده و امید را استراتژی‌های بقا و رشد بدانیم نه خروجی‌های تحلیلِ اوضاع فعلی. نیاز داریم دست‌کم عمل‌گرایانه، باور داشته باشیم که می‌توان جامعه و نظم سیاسی، امنیتی و اقتصادی بهتری داشت. وقتی باور به امکان بهبود نداشته باشیم تلاشِ مؤثری هم برای رقم‌زدنش نمی‌کنیم.
- وقتی تحلیلی را می‌شنویم یا می‌خوانیم به این دقت داشته باشیم که رویکرد گوینده یا نویسنده بیشتر تبیینی است تا روایت‌گونه. دنبال تبیین‌های دقیق از امور باشیم و به استدلال‌های صرفا روایت‌گونه شکاک باشیم.
- در دورهمی‌های صمیمی جلسه گفت‌وگوی سازنده درباره مسائل کلان و پراهمیت برگزار کنیم. برای مثال، می‌توانیم در هر میهمانی از یکی از حاضران بخواهیم مسئله‌ای را مطرح کرده و موضعی همراه با ارائه استدلال‌ها و شواهد بگیرد. سپس موضع او را نقد کنیم و این‌چنین تمرینِ مؤثرِ گفت‌وگوی سنجیده و دقیق، مدارا و آشنا‌شدن با دنیاهای فکری گوناگون کنیم.
- باکیفیت‌ترین وقتمان را برای حل‌مسئله در مسائل اساسی مربوط به پروژه‌های خودمان بگذاریم تا کسب آگاهی درباره «مهم‌ترین» مسائل جهانی. به عنوان مثال، برای والدین تأمین معاش کافی و آگاه‌بودن از فرهنگ و محیطی که فرزندانشان در آن رشد میکنند، مهم‌تر از آگاه‌بودن از تازه‌ترین اتفاق‌های لحظه‌ای سیاسی است. به جریان‌ها و حوادث بیرونی بی‌تفاوت نباشیم، اما انرژی و ظرفیت روانی‌مان را سنجیده مصرف کنیم.
* دانش‌آموخته علوم شناختی و محقق اخلاق و سیاست‌گذاری هوش مصنوعی
** دکترای فلسفه علم و متخصص فلسفه و اخلاقِ هوش مصنوعی
