یک واکاوی از پدیده شرق‌گرایی در ایران

نازنین‌زهرا رستمی‌دانا، دستیار پژوهشگر در اندیشکده حرف پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف: نشست «موج شرقی؛ واکاوی پدیده شرق‌گرایی در ایران، بر پایه نقد و بررسی کتاب شرق‌گرایی» روزهای قبل به همت اندیشکده حکمروایی فرهنگی «حرف» و اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه، با همکاری خانه اندیشه‌ورزان برگزار شد.

خانم مرضیه ادهم، پژوهشگر رسانه، فرهنگ و فضای مجازی، به‌عنوان دبیر نشست، آقای محمدجواد بادین‌فکر، پژوهشگر حوزه فرهنگ و ارتباطات به‌عنوان ناقد و آقای داود طالقانی، پژوهشگر و نویسنده کتاب «شرق‌گرایی»، در این نشست به ارائه و تضارب آرا پرداختند.

در این نشست، داود طالقانی با اشاره به نبود پژوهش‌های تخصصی در حوزه صنایع فرهنگی و تصویری شرقی، از ضعف‌های جدی در تولید محتوای بصری در ایران مانند نبود پویانمایی‌های موفق، صنعت موسیقی نامنسجم و عملکرد ضعیف صداوسیما انتقاد کرد و هشدارهای مربوط به «تهاجم فرهنگی» را به‌ دلیل نبود جایگزین داخلی بی‌اساس دانست. مرضیه ادهم نیز به مواجهه سیاست‌گذاران ایرانی با نوآوری پرداخت و رویکرد محدودکننده آنها را عامل گسترش بازارهای زیرزمینی دانست. او بر لزوم پذیرش و به رسمیت شناختن محصولات فرهنگی خارجی تأکید کرد و پیشنهاد داد که با ابزارهایی مانند خودتنظیمی و رده‌بندی سنی، مصرف این محصولات مدیریت شود. ادهم همچنین بر اهمیت شناخت دقیق فرهنگ و صنایع شرق آسیا (چین، کره، ژاپن) و تعامل دانشجویان با نوجوانان علاقه‌مند برای توسعه تأثیرگذاری در این حوزه تأکید کرد.

در این بخش از نشست، محمدجواد بادین‌فکر به مقاومت‌های فرهنگی درباره شرق در ایران و پیوند آن با مسائل امنیتی اشاره کرد. او دو بُعد کتاب طالقانی را شامل مطالعه فرهنگ، سیاست و اقتصاد شرق و بررسی مصرف کالاهای فرهنگی شرقی در ایران معرفی کرد. او به تاریخچه شرق‌شناسی در ایران از دوران مشروطه تا پهلوی، با تأکید بر الگوگیری از ژاپن برای توسعه، اشاره کرد. بادین‌فکر به نخستین پژوهش درباره مصرف فرهنگ شرق در دهه ۱۳۶۰ (پدیده اوشینیسم) پرداخت و اظهار کرد که توجه به فرهنگ شرق، به‌ دلیل شباهت‌های فرهنگی و سبک زندگی، در میان ایرانیان محبوبیت یافته است. او همچنین کی‌پاپ را راهی برای جوانان ایرانی در راستای خیال‌پردازی در مواجهه با محدودیت‌ها دانست.

ادهم نیز به دو نوع مصرف انیمه اشاره کرد: مصرف فانتزی که پناهگاهی از خستگی‌های روزمره است و مصرف تمایزی که نشانه‌ای از خاص‌بودن افراد محسوب می‌شود. او با اشاره به رویکردهای ترس‌محور سیاست‌گذاران در مواجهه با فرهنگ شرق، تأکید کرد که پذیرش محصولات فرهنگی خارجی نیازمند محتوای غنی داخلی است. بادین‌فکر با تعریف سه مفهوم شرق‌گرایی (سیاسی، ادبی-هنری و منطقه‌گرایی) توضیح داد که شرق‌گرایی در کتاب طالقانی به گرایش به تصاویر شرقی و مصرف آنها اشاره دارد. او همچنین بر تأثیر ابعاد اقتصادی و اجتماعی شرق در جذب افراد به این مفهوم تأکید کرد و گفت که فهم فرهنگ شرق از دریچه این دو بُعد ممکن است. ابعاد اقتصادی و اجتماعی شرق، از نظم و تربیت تا سبک زندگی، بیشترین تأثیر را بر این گرایش دارند. بادین‌فکر افزود که شروع شناخت ایران از شرق از جنبه‌های اقتصادی و اجتماعی آن ناشی شده است.

در این بخش، نویسنده کتاب «شرق‌گرایی» پیشنهاد داد به جای تمرکز بر محتوای فرهنگی مانند کی‌پاپ، انیمه و تیک‌تاک، به بررسی صنایع کلان شرقی مانند سامسونگ و تویوتا پرداخته شود و تأثیر این صنایع در شکل‌دهی تصویر شرق بررسی شود. او سه دسته شرق شامل کره، چین، ژاپن، جنوب شرق آسیا و جنوب آسیا را با ویژگی‌های متفاوت تفکیک کرد. همچنین تأکید شد که پلتفرم‌هایی مانند کی‌پاپ، انیمه و تیک‌تاک به دلیل بصری و تصویری‌بودن، اثرات مشابهی بر مخاطبان دارند. یکی از حاضران به ویژگی‌های طرفداران محصولات فرهنگی شرق، به‌ویژه نوجوانان مذهبی پرداخت و این علاقه را ترکیبی از فرصت‌ها و آسیب‌ها دانست. همچنین مطرح شد که شرق با الهام از فرم غربی، سبک‌های منحصربه‌فرد خود را ایجاد کرده است.

ادهم به ریشه فرهنگی مستقل انیمه و مانگا پس از جنگ جهانی دوم اشاره کرد و بیان کرد که تصور تأثیر کامل غرب بر داستان‌های ژاپنی اشتباه است. او همچنین بر تنوع طرفداران فرهنگ شرقی در ایران، از مذهبی‌ها تا دانشجویان، تأکید کرد و اضافه کرد که نسل جدید این تفاوت‌های هویتی را ریاکاری نمی‌بیند، بلکه به‌عنوان اجزای مختلفی از هویت انسان در نظر می‌گیرد.

او خاطرنشان کرد که انیمه‌های خاصی مانند هایدی و بچه‌های کوه آلپ، به‌ منظور کاهش تأثیرات روانی جنگ برای کودکان، انتخاب شده بودند و این سیاست‌ها در ایجاد خاطرات جمعی آن دوران نقش داشته‌اند.

بادین‌فکر در این بحث به تغییر الگوی مصرف فرهنگی در ایران اشاره کرد و گفت برخلاف گذشته که فرهنگ شرق از طریق دولت وارد می‌شد، اکنون انتخاب افراد نقش اصلی را دارد و محتوایی مانند کی‌پاپ به‌ دلیل نبود جایگزین مذهبی پرهیجان، مورد توجه مذهبی‌هاست. او به نقش نئولیبرالیسم در شکل‌گیری موج فرهنگی کره پرداخت و تأکید کرد که این مفهوم، برخلاف تصور رایج، همیشه منفی نیست و در کره جنوبی به‌ صورت منحصربه‌فردی اجرا شده است که شامل دخالت دولت در بازار و ترکیب با آیین کنفوسیوس می‌شود. طالقانی با اشاره به چهره‌های مختلف نئولیبرالیسم در کشورها، بر تأثیر آن در بهره‌کشی و ایجاد شادی اجتماعی تأکید کرد و لزوم تولید فرهنگی در ایران را برای شکل‌دهی به تصویر بومی برجسته دانست. در نهایت، ادهم به مسیر معکوس توسعه صنایع فرهنگی در ایران و نیاز به سرمایه‌گذاری در این حوزه اشاره کرد.