یوزپلنگ ایرانی: تاریخچه، وضعیت فعلی و تلاش‌ها برای نجات این گونه
یوزپلنگ آسیایی، که در ایران به نام «یوز ایرانی» شناخته می‌شود، یکی از نمادهای برجسته حیات‌وحش ایران است. این گونه به عنوان سریع‌ترین حیوان خشکی روی زمین شناخته می‌شود، اما سال‌هاست که با چالش‌های زیادی برای بقا روبه‌رو است
معین میثاق: یوزپلنگ آسیایی، که در ایران به نام «یوز ایرانی» شناخته می‌شود، یکی از نمادهای برجسته حیات‌وحش ایران است. این گونه به عنوان سریع‌ترین حیوان خشکی روی زمین شناخته می‌شود، اما سال‌هاست که با چالش‌های زیادی برای بقا روبه‌رو است. این یوز که زمانی در بسیاری از مناطق آسیا، از شبه‌قاره هند تا عربستان و آسیای میانه، یافت می‌شد، اکنون فقط در ایران زندگی می‌کند و به‌شدت در معرض خطر انقراض قرار دارد. در این گزارش به تاریخچه، وضعیت کنونی، تعداد باقی‌مانده و اقدامات انجام‌شده برای حفاظت از این گونه ارزشمند خواهیم پرداخت.
تاریخچه یوز ایرانی: یوزپلنگ آسیایی که نام علمی آن Acinonyx jubatus venaticus است، در گذشته از پهنه وسیعی از آسیا، شامل مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی تا آفریقا پراکنده بود. یوزپلنگ‌ها در ایران برای قرن‌ها به عنوان نماد قدرت و سرعت شناخته می‌شدند. تصاویر یوزپلنگ در آثار تاریخی ایران از جمله نقاشی‌ها، حکاکی‌ها و مهرهای باستانی دیده می‌شود و این نشان‌دهنده اهمیت این حیوان در فرهنگ ایرانی است. در دوران صفویان و قاجارها، یوزپلنگ‌ها برای شکار استفاده می‌شدند. این حیوانات که به «یوز شکاری» معروف بودند، آموزش داده می‌شدند تا شکارهایی همچون آهو و بزهای کوهی را دنبال کنند. اما این کاربردها، همراه با توسعه کشاورزی و شکار بی‌رویه، باعث کاهش تدریجی جمعیت این گونه شد. در قرن بیستم، با گسترش شهرنشینی و فعالیت‌های صنعتی، زیستگاه‌های طبیعی یوزپلنگ ایرانی به‌شدت تخریب شد و جمعیت آن به مناطق محدودتری در کویر مرکزی ایران کاهش یافت.
وضعیت کنونی و تعداد باقی‌مانده: براساس برآوردهای موجود، یوز ایرانی یکی از نادرترین زیرگونه‌های یوزپلنگ در جهان است و جمعیت آن به طور چشمگیر کاهش یافته است. در دهه 1970 میلادی، تخمین زده می‌شد که حدود 200 یوزپلنگ در ایران زندگی می‌کنند، اما این تعداد به مرور کاهش یافته است. براساس آخرین آمار منتشر‌شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست ایران، اکنون تعداد یوزهای وحشی ایرانی کمتر از 20 فرد است. برخی برآوردها حتی به عددی پایین‌تر از این اشاره می‌کنند که نشان‌دهنده وخامت اوضاع است. این تعداد بسیار کم نگرانی‌های جدی در مورد از بین رفتن تنوع ژنتیکی یوزها ایجاد کرده است. عدم تنوع ژنتیکی می‌تواند باعث کاهش توانایی گونه در مقابله با بیماری‌ها و تغییرات محیطی شود که خطر انقراض را افزایش می‌دهد.
دلایل کاهش جمعیت: کاهش شدید جمعیت یوز ایرانی به دلایل متعددی برمی‌گردد. تخریب زیستگاه: گسترش زمین‌های کشاورزی، پروژه‌های صنعتی و توسعه زیرساخت‌ها مانند جاده‌سازی، زیستگاه‌های طبیعی یوزها را از بین برده است. یوزها به مناطقی با فضای باز و کم‌تراکم نیاز دارند و تخریب این مناطق باعث محدودیت حرکت و شکار آنها شده است. کاهش طعمه: حیواناتی مانند آهو، جبیر و قوچ که منابع غذایی اصلی یوزها هستند، به دلیل شکار بی‌رویه و رقابت با دام‌های اهلی به‌شدت کاهش یافته‌اند. تصادفات جاده‌ای: یکی از عوامل مهم مرگ‌ومیر یوزها، تصادف با خودروها در جاده‌هایی است که از میان زیستگاه‌های یوزها عبور می‌کنند. این مشکل به‌ویژه در مناطقی مانند پارک ملی توران و منطقه حفاظت‌شده میاندشت قابل مشاهده است. شکار غیرقانونی: اگرچه شکار یوز در ایران ممنوع است، اما در گذشته شکار غیرقانونی تأثیر مخربی بر جمعیت این گونه داشته است. حتی شکار طعمه‌های یوز توسط انسان به طور غیرمستقیم بر بقای آنها تأثیر گذاشته است. فشار انسانی و تغییرات اقلیمی: افزایش فعالیت‌های انسانی و تغییرات آب‌وهوایی منجر به خشک‌سالی و کاهش منابع آب و غذا شده که زندگی یوزها را دشوارتر کرده است.
اقدامات حفاظتی انجام‌شده: با افزایش نگرانی‌ها درباره انقراض یوز ایرانی، تلاش‌های حفاظتی متعددی در چند دهه اخیر انجام شده است. برخی از این اقدامات عبارتند از: برنامه‌های ملی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی: در سال 2001، پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی با حمایت سازمان ملل و همکاری سازمان حفاظت محیط زیست ایران آغاز شد. هدف این پروژه شناسایی مناطق زیستگاهی یوزها، کاهش تهدیدها و آموزش جوامع محلی درباره اهمیت حفاظت از این گونه بود. ایجاد مناطق حفاظت‌شده: برخی از مهم‌ترین زیستگاه‌های یوز، مانند پارک ملی توران و منطقه حفاظت‌شده میاندشت، تحت حفاظت ویژه قرار گرفته‌اند. این مناطق به عنوان پناهگاه‌های اصلی یوزها عمل می‌کنند. برنامه‌های تکثیر در اسارت: یکی از مهم‌ترین اقدامات، برنامه‌های تکثیر یوزها در شرایط اسارت است. این برنامه‌ها با هدف افزایش تعداد یوزها و بازگرداندن آنها به طبیعت طراحی شده‌اند. از جمله موفقیت‌های این برنامه، تولد یوزهای جدید مانند «پیروز» در مرکز تکثیر توران بود. آگاهی‌رسانی عمومی: در سال‌های اخیر کمپین‌های گسترده‌ای برای افزایش آگاهی مردم درباره وضعیت یوز ایرانی و اهمیت حفاظت از آن راه‌اندازی شده است. روز ملی یوزپلنگ آسیایی که در 9 شهریور هر سال برگزار می‌شود، نمونه‌ای از این تلاش‌هاست. کاهش تصادفات جاده‌ای: نصب تابلوهای هشداردهنده در جاده‌هایی که از میان زیستگاه‌های یوز عبور می‌کنند و همچنین احداث پل‌های هوایی برای عبور یوزها از جاده‌ها، از جمله اقداماتی بوده‌اند که برای کاهش تلفات ناشی از تصادفات انجام شده‌اند.
چالش‌های پیش‌رو: علی‌رغم تمام تلاش‌ها، بقای یوز ایرانی همچنان با چالش‌های بزرگی مواجه است. بودجه محدود برای پروژه‌های حفاظتی، کاهش توجه عمومی و تغییرات اقلیمی، موانعی هستند که باید بر آنها غلبه کرد. همچنین برنامه‌های تکثیر در اسارت هنوز به نتایج قطعی و پایداری نرسیده‌اند.
یکی دیگر از چالش‌ها، همکاری با جوامع محلی است. بسیاری از زیستگاه‌های یوز در مناطقی قرار دارند که مردم محلی برای معیشت خود به شکار یا چرای دام در آنها وابسته‌اند. بدون ایجاد تعادل بین نیازهای انسانی و حفاظت از یوزها، امکان موفقیت در این مسیر دشوار خواهد بود.
راهکارهای پیشنهادی: افزایش بودجه برای پروژه‌های حفاظتی و پژوهشی؛
تقویت همکاری‌های بین‌المللی برای حفاظت از این گونه؛
توسعه برنامه‌های تکثیر در اسارت با رویکردهای علمی و بلندمدت؛
افزایش آگاهی عمومی و مشارکت مردم در طرح‌های حفاظتی؛
اعمال قوانین سخت‌گیرانه‌تر برای جلوگیری از شکار غیرقانونی و تخریب زیستگاه‌ها.
