پژوهشی در جادو و دین

شرق: کتاب «شاخه زرینِ» سر جیمز جورج فریزر پژوهشی در جادو و دین، اثری دوران‌ساز است که در دوازده جلد گردآوری شده و چندی پیش ترجمه اولین جلد از این مجموعه در نشر نیلوفر منتشر شده است. جیمز فریزر در این کتاب که شهرت جهانی دارد، عناصر مشترک اعتقادات دینی و اندیشه علمی را مورد بررسی قرار داده و به نمادها و باورها و اعمالی پرداخته که تأثیرات آنها در فرهنگ قرن بیستم همچنان مشهود است.

پژوهش تطبیقیِ فریزر بر دو محور اسطوره و دین استوار است و با رویکرد اجتماعی، مبانی خرافه و ادیان مختلف و باورها و مناسک مردم را پیگیری می‌کند. در این پژوهش، مؤلف تلاش می‌کند سیر تحول و گرایش از جادو و خرافه به دین و از دین به علم را نشان دهد؛ اینکه چگونه انسان‌ها برای درک و توجیه وقایع پیرامون خود دست به دامانِ خرافه و جادو شدند و بعد از آن به دین روی آوردند و سرانجام به علم تمایل و اعتقاد پیدا کردند. این کتاب مفصل در پی یافتن وجوه مشترک ادیان و اسطوره‌ها است. چنان‌که در یادداشت مترجم آمده است، جیمز فریزر تألیف و گردآوری «شاخه زرین» را در دهه 1880 آغاز کرد. او اطلاعات دست اولی از اقوام بومی و قبایل ابتدایی به دست آورد که در قاره‌های مختلف هنوز به زندگی به‌شیوه نیاکان خود ادامه می‌دادند.

«بسیاری از این قبایل قربانی توسعه مهارگسیخته تمدن نوین شدند و در نیمه دوم قرن بیستم دیگر وجود نداشتند یا شیوه زندگی سنتی و باورهای اصیل خود را به‌کلی رها کرده و بالاجبار شیوه زندگی امروزی را در پیش گرفته بودند». ازاین‌روست که به تعبیر مانی صالحی‌علامه، مترجم کتاب، «شاخه زرین» مرجع ارزشمندی برای قوم‌شناسان، مردم‌شناسان و محققان تاریخ ادیان به شمار می‌رود. مترجم اشاره می‌کند که «شاخه زرین» به ‌خاطر اطلاعات و داده‌های اصیل و دست اولِ بسیار، به‌رغم آنکه برخی نظریات مؤلف امروزه قابل قبول نیست و از اعتبار افتاده است، همچنان معتبر و دارای ارزش علمی و ادبی است. صالحی‌علامه مخاطبان را برای درک اهمیت این کتاب به مقدمه استادانه کاظم فیروزمند ارجاع می‌دهد که چند سال پیش خلاصه «شاخه زرین» را ترجمه کرده است.

عنوان «شاخه زرین» که از اثری به همین نام متعلق به ویلیام ترنر (۱۷۷۵–۱۸۵۱‍) نقاش نامدار بریتانیایی برگرفته شده است، به درختی مقدس اشاره دارد که شکننده شاخه‌ای از آن می‌توانست برای تصاحب منصب کهانتِ معبد دایانا در ایتالیا، با کاهن پیشین معبد مبارزه کند. سر جیمز فریزر (1854-1941 م.) مردم‌شناس، متخصص ادبیات یونان و روم و از متخصصان خاورمیانه‌ مکتب کمبریج بود که در اواسط دهه‌1880 پژوهشی درباره‌ تاریخ ابتدایی بشر، و رابطه فرهنگ‌های باستان و فرهنگ‌های معاصر دنیای غیربومی را در پیش گرفت و از 1890 تا 1915 به تألیف‌ «شاخه زرین» پرداخت. فریزر ضمن تحقیق درباره‌ منشأ آداب و اعتقادات و مناسک متعدد در جهان قدیم و در فرهنگ عامه‌ جوامع غربی، به توصیف تاریخ تفکر آدمی و تاریخ ادیان ابتدایی و مناسکی همت گماشت که مردمان خاطره‌ آنها را طی قرن‌ها حفظ کرده‌اند. 

فریزر مدعی است که این افسانه تقریبا عصاره‌ همه‌ اساطیر عالم است. اما ارزش و اهمیت ادبیِ «شاخه‌ زرین» نیز تا حدی است که ییتس، جویس، لارنس، الیوت، رابرت گریوز، ویندام لوئیس، پاوند و جوزف کمپل از آن تأثیر پذیرفته‌اند. سر جیمز جورج فریزر، در مقدمه‌اش بر کتاب نوشته است وقتی ابتدا اندیشه این اثر را در سر می‌پروراند، هدفش صرفا تشریح قانون عجیب کهانت یا پادشاهی مقدس در نِمی (روستایی در نزدیکی رم) و در کنار آن توضیح افسانه شاخه زرین بود که بنا بر آرا و عقاید عهد باستان، با کهانتِ نِمی ارتباط داشت و ویرژیل (شاعر مشهور رومی) آن افسانه را جاوید ساخت.

«این توضیح با قوانین مشابهی که سابقا بر پادشاهانِ جنوب هند تحمیل می‌شد، به ذهنم خطور کرد... اما خیلی زود دریافتم در حل‌وفصل یک مسئله، مسائل متعدد دیگری را مطرح کرده‌ام: چشم‌اندازهای گسترده و گسترده‌تری در برابرم پدیدار می‌شد؛ و بدین ترتیب آرام‌آرام اغوا شدم و به درون حوزه‌های بسیار پهناور اندیشه ابتدایی کشانده شدم، حوزه‌هایی که پیشینیانم کمتر آنها را کاوش کرده بودند.

بدین ترتیب کتاب در دستم ریشه دواند و خیلی زود آن مقاله اولیه، عملا به رساله‌ای سنگین یا به عبارت بهتر به مجموعه‌ای از رساله‌های مجزا تبدیل شد و ریسمانِ نازک نه‌چندان محکمی آن را به موضوع اولیه من پیوند داد... تصمیم گرفتم کتاب پر شاخ و برگم را بر حسب ارکان تشکیل‌دهنده‌اش از هم تفکیک کنم و آنها را در رساله‌های مختلف به طور مجزا منتشر سازم». فریزر بخش اول کتابش را تحقیقی مقدماتی در اصول سحر و جادو می‌خواند که به طور کلی به تحول و تکامل تدریجی پادشاهیِ مقدس مربوط است. او همچنین توضیح می‌دهد که اگرچه استدلال کرده پادشاهان مقدس در بسیاری جوامع از میان ساحران و جادوگران برآمده‌اند، به‌هیچ‌وجه صدق این مورد را در سراسر جهان مسلم نمی‌گیرم.

چراکه علت‌های تعیین‌کننده در استقرار نهاد پادشاهی، بدون شک در سرزمین‌ها و زمان‌های مختلف متفاوت بوده است. سر جیمز جورج فریزر در مقدمه روشنگرش به نکته‌ای جالب اشاره می‌کند؛ اینکه صاحب‌نظرانی در فلسفه آلمانی معتقدند دیدگاه‌های او درباره جادو و دین و ارتباط آنها با یکدیگر در طول تاریخ، تا حدی با دیدگاه‌های هگل مطابقت دارد. و می‌نویسد: «این تطابق و همخوانی کاملا خودانگیخته و برای من غیرمنتظره است، زیرا هرگز نه آثار آن فیلسوف آلمانی را خوانده‌ام و نه به نظرپردازی‌هایش اهتمامی داشته‌ام.

اما از آنجا که هر دو از راه‌های بسیار متفاوتی به نتایج مشابهی رسیده‌ایم، همین مطابقت و همخوانی نسبیِ نتایجمان احتمالا پیش‌فرضی محکم در درستی آن نتایج است». ازاین‌رو فریزر در ضمیمه‌ای مستقل گزیده‌ای از درسگفتارهای هگل درباره فلسفه دین را نقل می‌کند تا به‌قول خودش خوانندگان کنجکاو بتوانند این درسگفتارها را با فصل «جادو و دینِ» کتابش مقایسه کنند و به قضاوت درباره دامنه این مطابقت و همخوانی بپردازند.