رایزن راهگشا

علی طهایی-عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی: دیپلماسی علمی شکلی از دیپلماسی است که از همکاری‌های علمی بین کشورها، برای رسیدگی به مشکلات مشترک و ایجاد مشارکت‌های سازنده بین‌المللی استفاده می‌کند. در این راستا، رایزن علمی که به عنوان وابسته علمی یا فنی نیز شناخته می‌شود، یک عضو دیپلماتیک در کشور محل مأموریت است که مسئولیت ویژه‌ای را بر عهده دارد. نقش وابسته علمی در سفارت یا سایر سازمان‌های بین دولتی، معمولا توسط وزارت امور خارجه کشورها تعریف و مدیریت می‌شود.

عناوین شغلی آنها در کشورهای مختلف، متفاوت است و تحت عناوینی مانند مشاوران علمی، وابسته‌های علمی، هماهنگ‌کنندگان علوم و فناوری، فرستادگان علمی یا بال‌های علمی شناخته می‌شوند. دانشمندان ممکن است از مؤسسات اصلی خود (وزارتخانه‌ها، مراکز تحقیقاتی، دانشگاه‌ها و...) به سفارتخانه‌ها اعزام شوند یا به صورت محلی در سفارتخانه‌ها استخدام شوند. این متخصصان مسئولیت برقراری ارتباط در موضوعات علم، تحقیق، فناوری و نوآوری را در کشور محل مأموریت بر عهده دارند. مشورت‌دادن به سفیر یک کشور در امور علمی و فنی، گزارش رویدادهای علمی و فناوری، نمایندگی و حمایت از کشورشان در موضوعات علمی، سیاسی و فنی در آکادمی‌های علمی و فنی، صنایع یا سازمان‌ها و آژانس‌های بین‌ دولتی خارجی، سازمان‌دهی رویدادهایی برای انتشار یک موضوع علمی خاص و حمایت از شبکه پژوهشگران داخل کشور، از جمله وظایف اولیه رایزنان علمی است.

ادبیات مربوط به تاریخ و مشخصات وابسته‌های علمی به دهه 1950 میلادی برمی‌گردد. اولین وابسته علمی ایالات متحده در سوئد رابرت لوفتنس بود که نقش وابسته‌های علمی را در فهرستی از وظایف مختلف از جمله ایجاد همکاری‌های علمی بین‌المللی، بین تیم‌های تحقیقاتی در هر دو کشور توصیف کرد، همچنین خاطرنشان کرد که وابستگان علمی می‌توانند به ایالات متحده کمک کنند تا وجهه اخلاقی و ایدئولوژیک ایالات متحده را در برابر سایر کشورها بهبود ببخشد. شایان ذکر است هیچ آموزش یا مدرک کارشناسی خاصی برای تبدیل‌شدن به یک وابسته علمی وجود ندارد. به‌عنوان مثال در ایتالیا، وزارت امور خارجه یک فراخوان رسمی در وب‌سایت خود قرار می‌دهد و با نامزدهای مناسب درباره سوابق، پیشرفت شغلی و دانش زبان‌های خارجی مصاحبه می‌کند.

درباره ایتالیا دو شرط اساسی برای این موقعیت شغلی وجود دارد: داشتن تابعیت ایتالیا و شاغل‌بودن دائم در یک مؤسسه دولتی در ایتالیا. قرارداد وابسته علمی در این کشور، طبق قوانین معمولا دو سال به طول می‌انجامد و امکان تمدید آن در مجموع تا هشت سال وجود دارد. معمولا رایزنان از نفوذ و تقویت همکاری‌های بین‌المللی، در یک محیط چند فرهنگی غنی، استفاده می‌کنند. علاوه بر این، طیف وسیعی از مسیرهای شغلی بالقوه دیپلماسی پس از تصدی چنین موقعیت معتبری در این کشور، وجود دارد. یکی از معایب این موقعیت، عمدتا ناشی از شرایط قرارداد کوتاه‌مدت است که تدوین برنامه‌ها و ابتکارات بلندمدت را پیچیده می‌کند. علاوه بر این، چالش‌های اولیه مربوط به جابه‌جایی در کشور مقصد و سایر دغدغه‌های پس از انعقاد قرارداد وجود دارد.

مشاوران یا وابستگان علمی باید برای تعامل بهتر با جامعه علمی از مشروعیت علمی و دانشگاهی برخوردار باشند، اما این نقش‌ها گاهی توسط دیپلمات‌هایی انجام می‌شود که به آموزش علمی خاصی نیاز دارند. در واقع ایالات متحده به مدل وابسته علمی روی آورد که در آن دیپلمات کسی است که این وظیفه را انجام می‌دهد. از سوی دیگر، فرانسه در انتصاب دانشمندان فعال به عنوان مشاور علمی در خارج از کشور در دفاتر علم و فناوری خود روی آورد، جایی که وابستگان علمی اعزامی از مؤسسات تحقیقاتی فرانسوی، کارکنان متخصص محلی را نیز استخدام کرده و در دفاتر علم و فناوری خود مستقر و همگی تحت نظارت و مدیریت مشاور علمی فعالیت می‌کنند.

با این حال، تعداد کمی از دانشمندان مشهور می‌توانند یا می‌خواهند به‌عنوان مشاور یا وابسته علمی به طور تمام‌وقت خدمت کنند، به‌خصوص اگر این امر مستلزم کار با جامعه اطلاعاتی باشد یا اگر به مهارت‌های خاص زبان خارجی نیاز داشته باشد. به همین دلیل است که چهره‌های حرفه‌ای بیشتری درگیر کار هستند. همان‌طورکه ذکر شد، در برخی از کشورها کارشناسان محلی استخدام شده و با پیشینه علمی که دارند، می‌خواهند در مدیریت سیاست نیز تخصص داشته باشند. در برخی کشورها نیز انتصاب فرستادگان علمی، به این صورت است که فقط چند روز در سال و صرفا با حضور در چند همایش و جلسه برای تعاملات بین‌المللی وقت بگذارند. علاوه بر دانشمندان یا دیپلمات‌هایی که در سفاتخانه‌ها به این سمت‌ها منصوب می‌شوند، دولت‌ها می‌توانند کارمندان را نیز از ادارات دولتی خود بفرستند که لزوما دارای پیشینه علمی نیستند (که قطعا رویکرد دولت‌ها، براساس اهداف بلندمدت تعریف‌شده، متفاوت است). معمولا در سفارتخانه‌ها، این موقعیت علمی- سیاسی دارای مأموریت‌های کلی زیر هستند:

 جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات

 تسهیل ارتباطات بین جوامع علمی دو کشور

 ترویج تولیدات فکری نشئت‌گرفته از کشور خود و ارتقای وجهه علمی و فناوری آن

 برگزاری مراسم استقبال از هیئت‌های رسمی و برگزاری همایش

 ایفای نقش مشاوره علمی و فنی

درخصوص مسئولیت‌های وابسته یا رایزن علمی، علاوه بر عناوین فعالیت‌های ذکرشده، به‌طور اجمالی می‌توان، به موارد ذیل نیز اشاره کرد.

 شناسایی و تجزیه و تحلیل پیشرفت‌های علمی و استراتژی‌های تحقیق، توسعه و نوآوری همه ذی‌نفعان در کشور محل اقامت و ارائه گزارش تجمیعی

 مشاور علمی جابه‌جایی دانشجویان دکترا و پژوهشگران پسادکتری، اعضای هیئت علمی و همچنین بهبود همکاری‌ها و مشارکت‌های علمی بین دانشمندان دو کشور

 سازماندهی رویدادها، سمینارها و کنفرانس‌ها، درخواست مشاور علمی از محققان و مؤسسات برجسته کشور خود و دعوت از آنها برای ارائه و نمایش فعالیت‌های تحقیقاتی آنها در خارج از کشور

 برنامه‌ریزی و پشتیبانی، ارائه مشاوره علمی در بازدیدهای وزارتخانه‌ها، مقامات دولتی و مدیران اجرائی مؤسسات تحقیقاتی در کشور محل خدمت

 تسهیل ارتباط بین مقامات دولتی مسئول تحقیق و نوآوری، در هر دو کشور

شایان ذکر است، یک روند رو به رشد، ارتقای نقش مشاور یا وابسته علمی در ارائه مشاوره علمی به همه کارکنان خدمات خارجی مستقر در سفارت و تشویق تبادلات علمی و فنی در بخش‌های مختلف است. با اهمیت روزافزون موضوعات علمی مانند گرمایش جهانی، امنیت سایبری، بیوتروریسم، بیماری‌های عفونی و همه‌گیر جهانی، نقش آنها در سیاست‌گذاری خارجی و دیپلماسی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. براساس تجربیات دیپلمات‌های پیشین و مطالعات انجام‌شده، برای دیپلمات‌های علمی، پیشنهاد می‌شود رایزنان، دامنه علایق شخصی خود را گسترش دهند تا موضوعات مختلفی مانند تغییرات آب و هوا و هوش مصنوعی را دربر بگیرند. مشارکت فعال در انجمن‌ها و رویدادهای بین‌المللی و چندفرهنگی و نقش محوری آنها در تسهیل همکاری‌های بین‌المللی بسیار مهم است. از آنجا که دیپلماسی به شدت بر تقویت ارتباطات قوی انسانی متکی است، بر اهمیت پرورش روابط بین فردی نیز تأکید می‌شود.