چاه بحران

علی بیت‌اللهی - عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی

بحران آب و تخلیه بی‌رویه آب‌های زیرزمینی سبب شده است‌ تمام استان‌های ایران گرفتار پدیده فرونشست زمین شوند. بر‌اساس گزارش سازمان نقشه‌برداری کشور، میانگین نرخ فرونشست زمین در جهان سالانه سه سانتی‌متر است اما در ایران متوسط نرخ فرونشست زمین حدود پنج برابر و ۱۵ سانتی‌متر در سال است. این در حالی است که نرخ فرونشست زمین در نقاطی از ایران مانند کرمان سالانه به حدود نیم‌متر می‌رسد. فرونشست هشداردهنده زمین در ایران در شرایطی است که بسیاری از شریان‌های حیاتی کشور مانند لوله‌های انتقال گاز، خطوط پرفشار برق، ایستگاه‌های پمپ بنزین، فرودگاه، جاده‌های اصلی کشور و حتی منازل مسکونی روی زون‌ها یا مناطق فرونشست زمین واقع شده‌اند. بررسی مناطق پرخطر فرونشست زمین و تمرکز چاه‌های حفر‌شده در کشور نشان می‌دهد که بین این دو پدیده ارتباط مستقیم وجود دارد و بیشترین چاه‌های حفر‌شده در مناطقی متمرکز شده‌اند که با سطح وخیم‌تری از عارضه فرونشست دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. دریاچه ارومیه مصداق واضح این ادعاست.

مرگ خاک

پدیده فرونشست زمین از اوایل دهه 50 خورشیدی در ایران مشاهده شده و از دهه 70 با کاهش ناگهانی و شدید منابع آب زیرزمینی شدت گرفته است. عامل اصلی فرونشست زمین بحران آب است. کاهش سطح آب زیرزمینی باعث فشرده‌شدن لایه‌های خاک و نشست زمین می‌شود و از آنجا که فشرده‌شدن خاک، خلل و فرج بین لایه‌های خاک را از بین می‌برد، امکان ذخیره آب در لایه‌های زیرین خاک وجود ندارد و بارش‌های سالانه به صورت رواناب یا سیلاب روی سطح خاک جاری می‌شود. بنابراین پدیده فرونشست زمین نه‌تنها موجب تشدید بحران آب و هدررفت بارندگی و آب شیرین حاصل از آن می‌شود که باعث بروز و تشدید سیلاب در کشور شده است. بر اساس گزارش مرکز تحقیقات راه و شهرسازی، در حال حاضر تمامی استان‌های کشور با بحران فرونشست زمین روبه‌رو هستند. در این میان بررسی‌ها حاکی از نسبت مستقیم تعداد چاه‌های حفر‌شده با پدیده فرونشست زمین در کشور است.

براساس آمار در دسترس، تعداد کل چاه‌های آب موجود در ایران، یک میلیون‌و 24 هزار‌و 257 حلقه چاه است که از آن میان 80 درصد از آنها در بازه زمانی سال‌های 1366 تا 1396 حفر شده‌اند. از میان چاه‌های حفر‌شده، چاه‌های آب حفر‌شده به روش دستگاهی با توجه به عمق کلی و دبی متوسط کلی حائز اهمیت هستند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در بازه زمانی 1331 تا 1400 تعداد کل چاه‌های حفر‌شده دستگاهی حدود 438 هزار‌و 860 حلقه است و روند تعداد حفر چاه‌ها با روند بیلان منفی منابع آب زیرزمینی کشور همخوانی دارد. لازم به ذکر است که 80 درصد از کل چاه‌های آب دستگاهی کشور، در بازه زمانی 1366-1396 حفر شده‌اند. براساس آمار کشوری چاه‌های آب، یک میلیون‌و 35 هزار‌و 256 حلقه چاه در سراسر کشور به صورت مجوز‌دار وجود دارد و البته باید گفت‌ چاه‌های فاقد مجوز و احتمالا چاه‌های دیگری نیز وجود دارد که وارد این آمار نشده‌اند.

بررسی نقشه تلفیقی پهنه‌های فرونشستی زمین در ایران و برهم‌نهی چاه‌های آب و زون‌های فرونشستی حاکی از آن است که حدود 350 هزار‌و 368 حلقه چاه در پهنه‌های فرونشستی زمین واقع شده است. به عبارت دیگر، 34 درصد از چاه‌های آب موجود در کشور در پهنه‌های فرونشست زمین حفر شده‌اند. نقشه‌های فرونشست زمین در برخی پهنه‌های فرونشستی نشان می‌دهد‌ میزان چاه آب حفر‌شده در مناطقی با اوضاع وخیم‌تر فرونشست بالاتر از سایر مناطق است؛ در مناطقی مانند کرمان و جنوب غرب بهرمان، البرز در جنوب هشتگرد-جنوب شرق تنکمان، قم در شمال جعفریه، خراسان رضوی در شمال غرب مشهد، گلستان در جنوب بندر ترکمن، تهران در جنوب تهران-‌جنوب شرق چهاردانگه، مرکزی در جنوب ساوه، همدان در جنوب اسدآباد، آذربایجان شرقی در شمال غربی مرند، قزوین در شمال بوئین‌زهرا، فارس در شمال  مرودشت، کردستان در مسیر قروه - همدان و شمال غرب دهگلان، آذربایجان غربی در شرق سلماس، یزد در جنوب شرق میبد، اصفهان در شمال شرق اصفهان. بنابراین در اولویت اول ضرورت دارد درباره برداشت آب از چاه‌های واقع در پهنه‌های فرونشستی محدوده‌های مذکور برنامه عملیاتی جدی تنظیم و اجرائی شود. تجمیع چاه‌های آب و حقابه‌ای‌کردن آب چاه‌های کشاورزی واقع در پهنه‌های فرونشستی با نرخ بالا و نصب کنتورهای حجمی با هدف کنترل دبی استحصالی کل از یک طرف و تغییر بنیادین در نوع کشت و زرع و باغداری و شیوه‌های آبیاری از طرف دیگر، به نفع کشاورزی پایدار در این مناطق و اقدامی مهم در کاهش خطرات فرونشست زمین خواهد بود.

لازم به ذکر است که اطلاعات چاه‌های واقع در پهنه‌های فرونشستی مانند سطح ایستابی، دبی، کیفیت آب، عمق سنگ کف و مواردی دیگر ضرورت دارد تا بروزرسانی شود؛ چرا‌که در برخی موارد داده‌های چاه‌های آب قابل اعتماد نیستند.

چاه‌های آب واقع در حوضه آبریز دریاچه ارومیه

براساس داده‌های در دسترس، در حوضه آبریز دریاچه ارومیه 140 هزار‌و 349 حلقه چاه حفر‌شده است که از این تعداد چاه، اطلاعات تخلیه آب 64 هزار‌و 250 چاه شفاف است و از مابقی چاه‌ها اطلاعات شفافی در دسترس نیست. جمع کل تخلیه سالانه آب چاه‌های گفته‌شده حدود 845 میلیون متر مکعب در سال است. پر‌واضح است که درصد عمده‌ای از این آب، سهم دریاچه است که از زیر زمین توسط پمپ چاه‌های آب مکیده و به سطح زمین آمده و عمدتا حجم قابل توجهی از آن تبخیر می‌شود. باید اشاره کرد‌‌ از بالغ بر 140 هزار چاهی که در اطراف دریاچه ارومیه حفر شده است، 107 هزار‌و 715 چاه آب واقع در حریم 50‌ کیلومتری از مرز دریاچه ارومیه واقع شده‌اند.

از بین این چاه‌ها، اطلاعات تخلیه آب 54 هزار چاه شفاف است و از این میزان چاه‌ها سالانه 704 میلیون متر مکعب آب تخلیه می‌شود. باغبانی کم‌راندمان و هدر‌ده آب، نبود نظارت جدی و کارآمد و کنترلی بر میزان دبی استحصالی چاه‌های آب، نقش منفی تعدادی از چاه‌های بی‌حاصل در کاهش رواناب‌های جاری به سمت دریاچه، نقش مؤثری در وضعیت بغرنج و غصه‌آور کنونی دریاچه ارومیه دارند. باید تأکید کرد‌ بررسی‌های جدید نشان می‌دهد که تراز دریاچه نسبت به مشابه سال‌های گذشته کاهشی بوده است و وسعت و حجم دریاچه نیز نسبت به سال‌های گذشته دچار کاهش شده است که نتیجه این امر در سطح زمین، پدیداری فرونشست زمین است. گفتنی است در چندین پهنه و به‌ویژه در اطراف دریاچه ارومیه، فرونشست زمین با نرخ‌های قابل ملاحظه، خود را در حوضه آبریز دریاچه نشان داده است. بازدیدهای میدانی مؤلف در ساحل شرقی دریاچه در مسیر ریلی صوفیان - بندر شرفخانه وجود شکاف‌های فرونشستی زمین را تأیید می‌کند. مساحت پهنه‌های فرونشستی زمین در حوضه آبریز دریاچه ارومیه که مساحت کلی آن حدود 51 هزار‌و 762 کیلومتر مربع است، در حدود 12 هزار‌و 500 کیلومتر مربع برآورد می‌شود.

در ساحل شرقی دریاچه در محدوده بین دیزج خلیل و بندر شرفخانه، در بازدیدی که از این ناحیه داشتم فیشرها، شکاف‌ها و حفره‌های فرونشستی در طول دوکیلومتری این مسیر قابل مشاهده است.

3