سفر بایدن و ناتوی خاورمیانه
جو بایدن پس از پیروزی بر دونالد ترامپ در انتخابات جنجالی، پس از جلوس در کاخ سفید بهصراحت اعلام کرد روابط با عربستان را ارزیابی مجدد خواهد کرد، به حمایت از عربستان در جنگ یمن پایان خواهد داد و حوثیها را از لیست سازمانهای تروریستی خارج خواهد کرد.
جو بایدن پس از پیروزی بر دونالد ترامپ در انتخابات جنجالی، پس از جلوس در کاخ سفید بهصراحت اعلام کرد روابط با عربستان را ارزیابی مجدد خواهد کرد، به حمایت از عربستان در جنگ یمن پایان خواهد داد و حوثیها را از لیست سازمانهای تروریستی خارج خواهد کرد. او همچنین با موضعگیری تند در قبال محمد بنسلمان بهعنوان متهم اصلی در قتل فجیع جمال خاشقجی در کنسولگری عربستان در استانبول، هرگونه تعامل با شاهزاده سعودی را منتفی دانست. بایدن پس از مراسم تحلیف در اولین روزهای استقرار در کاخ سفید به برخی از وعدههای خود عمل کرد. در اولین اقدام در پیشبرد استراتژی تنبیه عربستان، حوثیها را از لیست سازمانهای تروریستی خارج و فروش تسلیحات به عربستان را متوقف کرد و ایتالیا را نیز برای تحویلندادن موشک به سعودی تحت فشار قرار داد. او همچنین دستور دونالد ترامپ در عدم انتشار اسناد جنایات بنسلمان درباره خاشقجی را لغو کرد. رئیسجمهور آمریکا ۱۸ ماه پس از رویکرد اعلامشده، قرار است پس از سفر به اسرائیل، مستقیما از بیتالمقدس به جده پرواز کند. بایدن در مقاله خود با اشاره به این مهم نوشته: «روز جمعه، من اولین رئیسجمهوری خواهم بود که از اسرائیل به جده، عربستان سعودی پرواز میکند». اعلام سفر بایدن به عربستان همانطور که انتظار میرفت با انتقادهای فراوانی در محافل داخلی آمریکا روبهرو شد. بسیاری از منتقدان سفر او به عربستان را عقبگرد آمریکا از تعهدات و ارزشهای دموکراتیک در مقوله حقوق بشر اعلام کردهاند. بایدن در آستانه سفر به اسرائیل و عربستان سعودی با انتشار مقالهای در واشنگتنپست تحت عنوان «چرا به عربستان میروم»، تلاش کرده به منتقدان رویکردهای جدید آمریکا در قبال عربستان توضیح دهد. او در مقاله خود مینویسد: میدانم که افراد زیادی با تصمیم من برای سفر به عربستان سعودی مخالف هستند. دیدگاههای من درباره حقوق بشر روشن و دیرینه است و آزادیهای اساسی همیشه در دستور کار قرار دارد. با وجود اینکه نمیتوان اصلاحات اجتماعی محمد بنسلمان را انکار کرد، ولی بایدن درباره علت عقبنشینی خود در قبال عربستان با عبارت کلی در مقوله حقوق بشر و آزادیهای اساسی، از کنار مهمترین سؤال مخالفان عبور کرده و آن را بیپاسخ گذاشته است. در واکاوی علل عقبگرد بایدن از سیاست اعلامشده در روزهای آغازین ورود به کاخ سفید چند مؤلفه تأثیرگذار را میتوان برشمرد که حاکمان سعودی با درک شرایط جدید برای تأثیرگذاری بر رویکردهای کاخ سفید در قبال پادشاهی، آنها را به اجرا گذاشتند.
- مشارکت فعال و تأثیرگذار عربستان در پیشبرد طرح راهبردی صلح ابراهیم، شناسایی و برقراری روابط دیپلماتیک کشورهای عربی با اسرائیل از مهمترین راهبردهای پادشاهی است؛ هرچند در ظاهر خود به این روند نپیوسته و مترصد فرصت مناسب و امتیازات بیشتر است. سفر بایدن در واقع تقدیر از عربستان و مشارکت فعال این کشور در تحولات سریع و گامهای بلند کشورهای عربی در عادیسازی روابط اسرائیل و جهان عرب است.
- تغییر رویکرد عربستان در قبال جنگ یمن، پذیرش آتشبس و آغاز روند مذاکره با حوثیها. فاجعه انسانی ناشی از جنگ بهشدت عربستان را تحت فشار افکار عمومی و کشورهای غربی قرار داده بود.
- دیپلماسی چندوجهی عربستان در انتخاب شرکای راهبردی جدید (چین و روسیه) با هدف فشار بر آمریکا و وادارکردن کاخ سفید به عقبگرد از سیاستهای سختگیرانه و چرخش احتمالی به سوی ایران.
به نظر میرسد در کنار موارد فوق، دو عامل نقش بسزایی در عقبگرد چشمگیر بایدن در قبال سعودی ایفا کردهاند؛ اول، عدم توفیق (و شاید به بیان دقیقتر ناکامی) بایدن در احیای برجام که از وعدههای مهم انتخاباتی وی بود. بهجرئت میتوان ادعا کرد ایران در آستانه ورود بایدن در صورت برخورداری از سیاستی هوشمندانه و مبتنی بر منافع ملی میتوانست بر تصمیم کاخ سفید در قبال عربستان تأثیرگذار بوده و ایران را در موقعیت بهتری نسبت به پادشاهی سعودی قرار دهد. رویکرد خردمندانه ایران در مدیریت پرونده هستهای و مذاکرات وین میتوانست نقطه عطفی در تغییر موازنهها در منطقه باشد. از یاد نبردهایم مهمترین تأثیر خروج ترامپ از توافق هستهای، انزوای آمریکا در جهان بود. بایدن و تیم سیاسی-امنیتی او بارها ترامپ را به خاطر خروج از برجام و منزویکردن آمریکا در جهان مورد حمله قرار داده بودند. احیای برجام و مذاکره با ایران درباره امنیت منطقه میتوانست شکلبندی توازن قدرت در منطقه را برهم زند؛ فرصتی که همچون گذشته از دست رفت و ایران را به سوژه اصلی سفر بایدن به دو کشور مخالف برجام تبدیل کرد. متأسفانه تأثیر ویرانگر سیاست داخلی و رقابتهای جناحی در پرونده هستهای، به جایگاه ایران بهعنوان عضو متعهد جامعه جهان ضربه زد و اینک بار دیگر نطفه شکلگیری اجماع جهانی علیه ایران بسته شده و آمریکا موفق شد در آخرین نشست شورای حکام، ۳۰ کشور را پشت قطعنامه پیشنهادی خود و سه متحد اروپایی علیه ایران بسیج کند. دوم، تأثیر جنگ اوکراین و آشفتگی بازار انرژی که غرب را با چالشی جدی روبهرو کرده است.
نقش انکارنشدنی عربستان در بازار جهانی نفت که به تعبیر بایدن «منابع انرژی آن برای کاهش تأثیر جنگ روسیه در اوکراین بر منابع جهانی حیاتی است» از مهمترین مؤلفههای تأثیرگذار بر رویکرد جدید آمریکا در قبال این کشور است.
در کنار موارد یادشده، یکی از مهمترین برنامههای سفر بایدن به عربستان، گردهمایی رهبران کشورهای منطقه است تا چنانچه گفته شده درباره «ثبات و یکپارچگی خاورمیانه و آنچه ناتوی خاورمیانه نامگذاری شده است» به بحث و تبادلنظر بپردازند. این تحول پس از اجلاسهای مقدماتی و نشست مسئولان بلندپایه امنیتی عربستان، مصر، قطر، امارات و بحرین در شرمالشیخ مصر و همچنین اجلاس چهار کشور عربی با اسرائیل و آمریکا در صحرای نقب در اسرائیل صورت میگیرد. تحولی که در شرایط خروج آمریکا و تمرکز بر خاور دور و روسیه، اسرائیل و سامانه پدافند لیزری آن را به نقطه کانونی و قابل اتکای امنیت کشورهای منطقه برابر آنچه تهدید موشکی و پهپادی ایران عنوان شده است، تبدیل خواهد کرد. تحولی که علیالخصوص با نقشآفرینی محوری اسرائیل در «ناتوی خاورمیانه» باید آن را جدی گرفت و نسبت به تبعات آن اندیشید.