«شرق» نوسان مناسبات تهران-آژانس به موازات فرارسیدن احتمالی زمان تبادل زندانیان و آزادی دارایی‌های ایران را بررسی می‌کند
روز موعود؟
در حالی سیدابراهیم رئیسی بامداد امروز (دوشنبه)، تهران را به مقصد نیویورک برای حضور و سخنرانی در هفتادوهشتمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل ترک کرد که بلومبرگ مدعی شده امروز توافق تهران – واشنگتن بر سر تبادل زندانیان انجام خواهد شد. اگر ادعای بلومبرگ درست باشد، قرار است امروز دوشنبه ۲۷ شهریور/ ۱۸ سپتامبر، تبادل زندانیان دوتابعیتی و دسترسی ایران به شش میلیارد دلار پول بلوکه‌شده‌اش انجام شود.
عبدالرحمن فتح‌الهی: در حالی سیدابراهیم رئیسی بامداد امروز (دوشنبه)، تهران را به مقصد نیویورک برای حضور و سخنرانی در هفتادوهشتمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل ترک کرد که بلومبرگ مدعی شده امروز توافق تهران – واشنگتن بر سر تبادل زندانیان انجام خواهد شد. اگر ادعای بلومبرگ درست باشد، قرار است امروز دوشنبه ۲۷ شهریور/ ۱۸ سپتامبر، تبادل زندانیان دوتابعیتی و دسترسی ایران به شش میلیارد دلار پول بلوکه‌شده‌اش انجام شود. هم‌زمان به موضوع آزادی پنج زندانی ایرانی در آمریکا هم اشاره شده است. البته برخی منابع مطلع در گفت‌وگو با «شرق» عنوان کردند که هنوز روز دوشنبه برای انجام این تبادل قطعی نیست و امکان دارد که فردا سه‌شنبه یا روزهای منتهی به پایان هفته شاهد این رویداد باشیم؛ اما تبادل زندانیان و دسترسی تهران به شش میلیارد دلار از اموال بلوکه‌شده خود، چه امروز، چه فردا یا هر روز دیگری اتفاق بیفتد، موضوعی بود که برای تهران در نشست سپتامبر شورا خوش‌یمن بود و البته می‌تواند برای اقتصاد ایران نیز نوید‌بخش باشد.
با توجه به برخی از اختلافات بین ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بدیهی‌ترین گزاره برای این دور از نشست فصلی ماه سپتامبر (شورای حکام)، صدور قطع‌نامه علیه ایران بود و حتی در یک گزاره رادیکال، امکان فعال‌شدن مکانیسم ماشه یا ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت وجود داشت. باوجود‌این توافقات پشت پرده تهران - واشنگتن بر سر تبادل زندانیان دوتابعیتی در روزهای پیش‌رو باعث شد رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و اعضای شورای حکام آژانس، با وجود اختلافات درباره همکاری با تهران دست به اقدام عملی مخربی نزنند.
درست است که به واسطه مذاکرات چراغ خاموش ایران و آمریکا از قبل مشخص بود در نشست فصلی ماه سپتامبر شورای حکام خبری از صدور قطع‌نامه علیه تهران نیست و ایران هم لازم نبود چند روز مانده به نشست دوباره راهکارهای سیاسی دقیقه نود خود را رو کند؛ اما صدور دو بیانیه مشترک ۶۳ کشور در شورای حکام و بیانیه تروئیکای اروپایی و ایالات متحده در کنار بیانیه اتحادیه اروپا و همچنین محتوای گزارش فصلی رافائل گروسی و گفته‌های او در نشست (فصلی) حکایت از آن دارد که در صورت تداوم شرایط کنونی احتمالا نشست آتی در ماه دسامبر سال جاری دیگر یک نشست بدون دردسر نخواهد بود؛ تا جایی که این احتمال هم می‌رود که تکاپوهای دقیقه نودی برای نشست آتی هم نتواند آن‌طورکه باید، کاری از پیش ببرد.
نکته حائز اهمیت آنجاست که اگرچه توافق یا تفاهم پشت پرده تهران - واشنگتن توانست یک فضای تنفس برای سه ماه دیگر ایجاد کند؛ اما «پلن C» مدنظر بایدن نمی‌تواند کارکردی بلندمدت داشته باشد؛ چراکه در هر چیزی شک کنیم، در این زمینه نمی‌توان شک کرد که «این پلن (پلن C)، نه یک استراتژی؛ بلکه یک تاکتیک از سوی واشنگتن با هدف کنترل و مدیریت و نه کاهش تنش با تهران است» که قطعا درباره زمان کارایی و کارکرد پلن C هم می‌توان سناریوهای متفاوتی را در نظر گرفت. پررنگ‌ترین گزاره ادامه این پلن تا زمان برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری در آمریکا و تعیین کلیددار بعدی کاخ سفید است؛ ولی گروهی از کارشناسان این احتمال را می‌دهند که عمر پلن C با نشست فصلی پیش‌روی شورای حکام در ماه دسامبر به پایان برسد.
مؤید این نکته هم به بیانیه مشترک روز پنجشنبه هفته گذشته تروئیکای اروپایی عضو برجام به همراه ایالات متحده آمریکا بازمی‌گردد که خطاب به تهران هشدار دادند اگر ایران همه مسائل عمده باقی‌مانده هسته‌ای خود را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی حل نکند، ممکن است قطع‌نامه‌ای دیگر در شورای حکام آژانس علیه آن صادر شود. دراین‌بین خروجی این دور از نشست فصلی شورای حکام به‌روشنی نشان داد که رفتار به‌اصطلاح فنی و کارشناسی آژانس درباره فعالیت هسته‌ای کشورها به‌راحتی می‌تواند تحت تأثیر اتفاقات سیاسی قرار بگیرد و عملا موضوعاتی نظیر یک توافق دیپلماتیک می‌تواند روی موضوعات فنی هسته‌ای اثرگذار باشد و آن را تحت تأثیر قرار دهد؛ بنابراین دیگر گزاره‌ای به نام رفتار فنی و کارشناسی صرف آژانس محلی از اعراب ندارد.
اختلاف بر سر لغو مجوز فعالیت تعدادی از بازرسان آژانس در ایران
همان‌طورکه قبلا اشاره شد، نشست فصلی شورای حکام در هفته گذشته، قطع‌نامه‌ای علیه تهران در پی نداشت؛ درعین‌حال بیانیه‌های مشترک متعدد، تقابلی و موضع‌گیری‌های ضدایرانی کم نبود تا بخواهد به اختلافات دو طرف (تهران و آژانس) دامن بزند. در جدیدترین مورد براساس تصمیم اعلامی تهران و در پاسخ به بیانیه اروپایی‌ها، انتصاب هشت بازرس آژانس در ایران با ملیت‌های آلمانی و فرانسوی لغو شده است. در همین زمینه خبرگزاری فارس عنوان کرده که بازرسانی که گروسی به آنها اشاره کرده، هشت نفر هستند و ملیت‌های فرانسوی و آلمانی دارند. براساس تصمیم ایران این هشت نفر که دارای روادید چند بار سفر به ایران بودند و هر لحظه می‌توانستند برای انجام بازرسی‌های معمول آژانس به ایران بیایند، از این پس لغو انتصاب
De-designation شده‌اند و دیگر نمی‌توانند به ایران سفر و اقدام به بازرسی کنند. در واقع به‌نوعی مجوز فعالیت آنها لغو شده است. بر مبنای گزارش این خبرگزاری، تصمیم جمهوری اسلامی ایران که پیش‌ازاین هم ناصر کنعانی در واکنش به بیانیه سه کشور اروپایی به آن اشاره کرده بود، روز جمعه ۲۴ شهریور در نامهای به رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، اطلاع داده شده است.
پس از این اقدام تهران، رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم روز شنبه در بیانیه‌ای از تصمیم ایران برای لغو انتصاب چند نفر از بازرسان آژانس خبر داد که به گفته او جزء باتجربه‌ترین بازرسان این نهاد (آژانس) هستند. گروسی در بیانیه خود اعلام کرد که تهران رسما آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را در جریان تصمیم خود قرار داده که می‌تواند روی موضوع راستی‌آزمایی فعالیت‌های هسته‌ای ایران اثر مخرب داشته باشد؛ راستی‌آزمایی‌هایی که تحت پادمان‌های ان‌پی‌تی تعیین شده‌اند.
به گزارش رویترز، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ادامه بیانیه‌اش این اقدام را «یک‌جانبه» و «نامتناسب» خواند و ضمن محمکوم‌کردن آن، تصمیم ایران را «گام دیگری در مسیر غلط» دانست. گروسی در بیانیه روز شنبه از ایران خواست تا در تصمیم خود تجدید نظر کند و به مسیر همکاری‌های با آژانس بازگردد. به دنبال این بیانیه گروسی، دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل متحد هم روز شنبه با صدور بیانیه‌ای از ایران به دلیل «ممانعت از بازرسی» و «راستی‌آزمایی» برنامه اتمی مورد مناقشه این کشور انتقاد کرد.
در مقابل ایسنا از واکنش ناصر کنعانی خبر داد. شنبه‌شب بود که سخنگوی وزارت امور خارجه در یک موضع‌گیری رسانه‌ای در واکنش به بیانیه رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مبنی بر اقدام جمهوری اسلامی ایران در لغو انتصاب چند بازرس باتجربه آژانس گفت که «متأسفانه سه کشور اروپایی و آمریکا با وجود تعامل مثبت، سازنده و مستمر جمهوری اسلامی با آژانس، با زیاده‌خواهی و با هدف تخریب فضای همکاری ایران و آژانس، از فضای شورای حکام برای مقاصد سیاسی خود سوءاستفاده کردند». به گفته کنعانی «ایران پیش‌تر درباره عواقب این‌گونه سوءاستفاده‌های سیاسی ازجمله تلاش برای سیاسی‌کردن فضای آژانس هشدار لازم را داده بود».
سخنگوی دستگاه دیپلماسی بر این هم تأکید کرد که «اقدام اخیر ایران براساس حقوق حاکمیتی مصرح در ماده ۹ موافقت‌نامه جامع پادمان بین ایران و آژانس
(INFCIRC 214) انجام شده است و جمهوری اسلامی ایران انتظار دارد که کشورهای غربی از سیاست سوءاستفاده از سازمان‌های بین‌المللی از جمله آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خودداری کرده و اجازه دهند که این سازمان‌ها فعالیت‌های حرفه‌ای و بی‌طرفانه خود را به دور از فشارهای سیاسی انجام دهند». البته کنعانی در ادامه تغییر لحن داد و عنوان کرد «جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر ضرورت بی‌طرفی آژانس، به همکاری‌های مثبت خود در چارچوب توافقات انجام‌شده ادامه خواهد داد».
بیانیه ضد ایرانی تروئیکای اروپایی و آمریکا
البته قبل‌تر از بیانیه روز شنبه گروسی درباره لغو مجوز فعالیت تعدادی از بازرسان آژانس در ایران، دو بیانیه تقابلی و ضدایرانی دیگر در جریان نشست فصلی هفته قبل شورای حکام صادر شد که با توجه به بیانیه وزارت امور خارجه کشورمان به نظر می‌رسد تصمیم تهران برای لغو مجوز فعالیت برخی از بازرسان آژانس در ایران می‌تواند پاسخ تهران به این دو بیانیه تقابلی باشد که یکی ناظر به بیانیه مشترک تروئیکای اروپایی عضو برجام (آلمان، فرانسه و انگلستان) و همچنین ایالات متحده آمریکاست و دیگری هم به صدور بیانیه ۶۳ کشور در شورای حکام علیه برنامه هسته‌ای ایران بازمی‌گردد.
لندن، پاریس، واشنگتن و برلین در این بیانیه با تأکید بر ادعای ضدایرانی خود مبنی بر اینکه تهران نمی‌تواند همچنان از عمل‌کردن به تعهدات قانونی پادمانی خود کوتاهی کند، از ایران خواستند «بدون تأخیر برای شفاف‌سازی و حل همه مسائل عمده باقی‌مانده عمل کند». این چهار کشور غربی در بیانیه خود که روز چهارشنبه هفته گذشته به شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ارائه دادند و روز پنجشنبه
(۲۳ شهریور) منتشر شد، با اشاره به گزارش رافائل گروسی، مدیر کل آژانس و قطع‌نامه نوامبر سال گذشته در یک ادعای ضدایرانی دیگر تصریح کرده‌اند که تهران به جای «خودداری عامدانه از همکاری جدی با آژانس» باید به تعهدات خود درباره مسائل پادمانی عمده و فعالیت‌های نظارتی و راستی‌آزمایی آژانس عمل کند. قطع‌نامه شورای حکام در نوامبر سال گذشته میلادی ایران را ملزم به همکاری فوری با تحقیقات آژانس در زمینه ذرات اورانیوم یافت‌شده در تأسیسات هسته‌ای اعلام‌نشده‌اش کرد.
آلمان، فرانسه، انگلستان و همچنین ایالات متحده آمریکا در این بیانیه مشترکشان به موضوع دسترسی آژانس به اماکن اختلافی هم ورود می‌کنند و با اشاره به خودداری ایران از پرداختن به ذرات اورانیوم یافته‌شده در تورقوزآباد و ورامین، در لحنی تحکم‌آمیز و تقابلی تصریح کردند که «تهران باید اطلاعات از لحاظ فنی معتبر درباره مکان فعلی این ذرات و تجهیزات آلوده به آنها را ارائه کند». در ادامه همین ادبیات دستوری، واشنگتن، لندن، پاریس و برلین، تهدید را هم چاشنی بیانیه خود می‌کنند و خطاب به تهران هشدار دادند که «اگر ایران اقدامات ضروری و فوری مندرج در قطع‌نامه آبان ۱۴۰۱ و بیانیه مشترک اسفند سال گذشته میان آژانس و جمهوری اسلامی را به طور کامل اجرا نکند، شورای حکام باید آماده اقدامات بیشتر در حمایت از دبیرخانه آژانس به‌منظور پاسخ‌گوکردن ایران از جمله احتمال صدور قطع‌نامه جدید باشد». چهار کشور غربی دوباره به ادبیات دستوری در بیانیه خود بازمی‌گردند و از ایران خواستند که «تمامی دوربین‌های لازم از نظر آژانس را نصب کند و همه اطلاعات قبلا ذخیره‌شده را در اختیار این نهاد (آژانس) قرار دهد».
البته محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی، همان چهارشنبه هفته گذشته و در حاشیه جلسه هیئت دولت صراحتا گفت «مادامی که غرب به تعهداتش عمل نکند و تحریم‌ها کامل رفع نشود ما همین روند فعلی را ادامه می‌دهیم». معاون رئیس‌جمهور این را تأکید کرد که «طبق قانون اقدام راهبردی به دلیل اینکه طرف مقابل به تعهدات خود عمل نکرده است، ما هم بازگشت از تعهدات داریم و این واضح است». به گفته اسلامی، «موارد پادمانی که چهار مورد بوده اکنون به دو مورد کاهش پیدا کرده است» و به زعم رئیس سازمان انرژی اتمی در این خصوص، «روشنگری‌های لازم انجام شده و مدارک زیادی هم در اختیار آژانس قرار دارد». رئیس سازمان انرژی اتمی ایران درباره سفر احتمالی گروسی به تهران نیز یادآور شد که «معاونان آقای گروسی آمده‌اند و معاون ما نیز رفته است و رفت و آمد داشته‌ایم و امید است بعد از کنفرانس انجام شود».
البته روز سه‌شنبه هفته گذشته هم اتحادیه اروپا در بیانیه خود که در نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرائت شد با ادعای اینکه این اتحادیه (اروپا) همچنان به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) متعهد است، مدعی شد که ایران به تعهدات هسته‌ای خود ذیل برجام عمل نمی‌کند و اتحادیه اروپا از این موضوع متأسف است. آن‌طورکه ایسنا به نقل از وب‌سایت اتحادیه اروپا گزارش داده، در ادامه این بیانیه با ابراز نگرانی درباره گسترش و تسریع برنامه هسته‌ای ایران ادعا شده است که اقدامات ایران هیچ توجیه غیرنظامی معتبری ندارد و خطرات بسیار مهمی در ارتباط با اشاعه دارد. این اقدامات باعث نگرانی شدید می‌شود که شامل انباشت مداوم اورانیوم غنی‌شده، بسیار فراتر از اندازه تعیین‌شده در برجام در رابطه با کمیت و سطح غنی‌سازی است.
اتحادیه اروپا همچنین با ادعای اینکه ایران به تعهدات پادمانی‌اش عمل نمی‌کند از ایران خواست تا بر اساس توافق‌نامه پادمانی خود برای اطلاع‌رسانی به آژانس از قبل درمورد تغییرات در پیکربندی و عملکرد تأسیسات هسته‌ای‌اش اقدام کند. اتحادیه اروپا در ادامه خاطرنشان کرد که «البته توجه داشته باشیم که آژانس توضیحات ایران را درمورد منشأ ذرات HEU حاوی حداکثر ۸۳.۷ درصد U-235 در تأسیسات فردو که قبلا گزارش شده بود، پذیرفت.
با این حال، ضروری است که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بتواند هرگونه اقدام ایران برای افزایش فعالیت‌های هسته‌ای‌اش را به‌موقع شناسایی کند و گزارش دهد».
بیانیه ۶۳ کشور
پیش از بیانیه مشترک تروئیکای اروپایی عضو برجام (آلمان، فرانسه و انگلستان) و ایالات متحده، ۶۳ کشور هم در بیانیه‌ای مشترک که روز چهارشنبه هفته گذشته توسط سفیر دانمارک ارائه شد، از درخواست رافائل گروسی، مبنی بر همکاری جدی ایران برای حل‌وفصل مسائل باقی‌مانده هسته‌ای با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، حمایت کردند. در بخشی از بیانیه مشترک ضدایرانی این ۶۳ کشور هم ادعاهای واهی مطرح شده و ذیل آن، آمده است که «طی 10 ماه گذشته ایران هنوز از نظر فنی توضیح معتبری درمورد ذرات اورانیومی که آژانس آنها را در مکان‌های از پیش گزارش‌نشده پیدا کرد، ارائه نداده است».
این کشورها با رویکردی تقابلی برای تهران تعیین تکلیف کرده و در ادامه بیانیه خود هم تأکید دارند که «ایران باید فورا برای حل‌وفصل این موضوع شفاف‌سازی کند و توضیح معتبری بدهد که برای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی رضایت‌بخش باشد». این بیانیه از ایران خواسته است که آژانس را از مکان یا مکان‌های فعلی که ذرات هسته‌ای دستکاری‌شده در آنها هستند یا تجهیزات آلوده به آن ذرات آگاه کند و همچنین همه اطلاعات، اسناد و پاسخ‌های مورد نیاز آژانس در این مورد را به آژانس بدهد و اجازه دهد بازرسان و کارشناسان آن به مکان‌ها و مواد مورد نیاز آژانس دسترسی پیدا کنند و اگر برای حل‌وفصل این موضوع آژانس نیاز به نمونه‌برداری دارد، امکان آن را بدهد.
این کشورها می‌گویند ایران باید به تعهدات قانونی خود عمل کند. این ۶۳ کشور که عربستان، امارات، کویت، ترکیه و یمن هم جزء آن هستند، در ادامه بیانیه‌شان خواستار اجرای «فوری» تعهدات ایران برای همکاری با آژانس در سه زمینه مواد هسته‌ای کشف‌شده در مکان‌های از پیش اعلام‌نشده، شفاف‌شدن مسئله تطابق‌نداشتن مقدار مواد هسته‌ای تأییدشده توسط آژانس در تأسیسات تبدیل اورانیوم اصفهان با میزانی که ایران گزارش کرده است و همچنین درمورد تعهد قانونی ایران برای آگاه‌کردن زودهنگام آژانس درمورد طراحی و تغییرات تأسیسات تازه هسته‌ای شدند.
البته آمریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان در بیانیه مشترک جداگانه خود که یک روز بعد (پنجشنبه هفته گذشته) منتشر شد، از بیانیه ۶۳ کشور حمایت کردند. هرچند لندن، پاریس، واشنگتن و برلین هم در بیانیه ۶۳ کشور حضور داشتند. آبرام پیلی، معاون فرستاده آمریکا در امور ایران که اخیرا جای راب مالی را گرفته است نیز به دنبال صدور بیانیه ۶۳ کشور، روز چهارشنبه گذشته طی مطلبی در شبکه اجتماعی ایکس (توییتر سابق) دست به یک نمایش توخالی دیپلماتیک زد و نوشت، «امروز، ایالات متحده در کنار ۶۲ کشور دیگر ایستاد تا حمایت قاطعانه خود از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و مدیرکل آن (رافائل) گروسی را اعلام کند. ایران باید به طور کامل با آژانس همکاری کند».
در مقابل بیانیه ضدایرانی چهارشنبه هفته قبل ۶۳ کشور در شورای حکام، ۹ کشور شامل چین، روسیه، سوریه، ونزوئلا، کوبا، نیکاراگوئه، ایران، بلاروس و زیمبابوه نیز همان روز (چهارشنبه) در حمایت از برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران، بیانیه‌ای را به طور مشترک در نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرائت کردند. در این بیانیه که توسط نماینده سوریه قرائت شد، آمده است که «روند همکاری جمهوری اسلامی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید از راه غیرسیاسی، بدون دخالت از خارج و با نگاه پیشرفت در رسیدگی به آن انجام شود». در این بیانیه همچنین از «طرف‌های مربوطه در مذاکرات وین درباره احیای برجام خواسته شده تا از فرصتی که از تلاش‌های همراه با حسن نیت ایران ایجاد شده، استفاده کرده و به میز مذاکره برای اجرای کامل توافق از سوی همه طرف‌ها بازگردند».
خط و نشان تهران و قاره سبز برای همدیگر
در کنار این بیانیه‌های سیاسی کشورها علیه تهران شاید مهم‌ترین بیانیه به بیانیه پنجشنبه هفته گذشته جوزپ بورل بازگردد. مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با انتشار بیانیه‌ای خبر داد که تروئیکای اروپایی عضو برجام (انگلستان، فرانسه، و آلمان) در نامهای به او گفته‌اند تحریم‌های برجامی را در ١٨ اکتبر (۲۶ مهر) لغو نخواهند کرد. به ادعای بورل که در بیانیه‌اش مطرح شده، وزیران امور خارجه این سه کشور اروپایی ضمن اشاره به ادعای عدم پایبندی ایران به برجام از سال ۲۰۱۹ و حل‌نشدن این مسئله از طریق مکانیسم حل اختلاف برجام (ماشه)، اعلام کرده‌اند گام‌های مربوط به لغو تحریم‌های بیشتر در «روز انتقال برجام» یعنی ١٨ اکتبر/۲۶ مهر را بر نخواهند داشت.
مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا افزوده است بنا به درخواست این سه کشور اروپایی، نامه آنها را به دیگر طرف‌های برجام یعنی چین، ایران و روسیه خواهد فرستاد و به عنوان هماهنگ‌کننده، با تمام شرکت‌کنندگان در برجام درباره مسیر پیش‌رو مشورت خواهد کرد. جوزپ بورل در پایان تصریح کرده همچنان به تلاش برای احیای برجام و ازسرگیری اجرای کامل آن «به طور کامل» متعهد است.
در مقابل هم وزارت امور خارجه ایران، طی بیانیه‌ای که ایرنا منتشر کرد از پاسخ مقتضی تهران گفت و ذیل بیانیه مذکور تأکید شد که «تردیدی وجود ندارد که ایران به این اقدام غیرقانونی، تحریک‌آمیز و نقض آشکار تکالیف اتحادیه اروپا، فرانسه، آلمان و انگلیس وفق برجام و قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل به صورت مقتضی و در چارچوب حقوق خود ذیل برجام پاسخ خواهد داد». ایران در ادامه این بیانیه متذکر شد که «ما به طرف‌های اروپایی نسبت به انجام و اتخاذ اقدامات تنش‌زا که قطعا مدیریت روابط فی‌مابین را پیچیده و بر روند همکاری‌ها از جمله در مذاکرات رفع تحریم‌ها اثر منفی خواهد گذاشت، هشدار می‌دهیم».
به دنبال صدور این بیانیه وزارت امور خارجه تهران مجوز فعالیت تعدادی از بازرسان آژانس در ایران را لغو کرد. ازاین‌رو این‌گونه به نظر می‌رسد که ایران مطابق با هشدار خود به رفتارها و بیانیه‌های تقابلی، وفق توافق هسته‌ای و قطع‌نامه ۲۲۳۱ در چارچوب حقوقش ذیل برجام به تصمیم تروییکای اروپایی درخصوص عدم لغو تحریم‌های برجامی در ١٨ اکتبر (۲۶ مهر) پاسخ داده که بدیهی است تبعات خاص خود را تاکنون داشته است.
با این حال بهروز طریقت در گفت‌وگویش با «شرق» نظری متفاوت ارائه می‌کند و بر این باور است که «نمی‌توان به طور قاطع عنوان داشت تصمیم تهران برای لغو فعالیت برخی از بازرسان آژانس پاسخی به اقدام تروییکای اروپایی در رابطه با تداوم تحریم‌های تسلیحاتی پس از ۱۸ اکتبر باشد». هرچه به روز ۱۸ اکتبر/ ۲۶ مهر نزدیک‌تر می‌شویم، طریقت این احتمال را مطرح می‌کند که، «شاید تهران با حمایت مسکو برنامه‌های دیگری برای موازنه با تروییکای اروپایی را در دستور کار خود قرار بدهد». با در نظر گرفتن این نکات، مفسر حوزه برجامی تأکید دارد که «احتمالا اقدام ایران برای لغو فعالیت برخی از بازرسان آژانس در حقیقت پاسخی به دو بیانیه ضدایرانی تروییکای اروپایی و آمریکا و همچنین بیانیه ۶۳ کشور باشد».
با‌این‌حال تحلیلگر حوزه بین‌الملل در ادامه گپ و گفتش نکته مهم‌تری را هم یادآور می‌شود که ناظر به مناسبات نظامی تهران – مسکو است. پیرو این نکته طریقت به «شرق» می‌گوید که «چون تداوم جنگ اوکراین به شکل مستقیم، امنیت و تمامیت اتحادیه اروپا را تحت تأثیر قرار داده، بدیهی است که پاریس و برلین به‌عنوان پیشران سیاسی، دیپلماتیک و اقتصادی اتحادیه اروپا و همچنین لندن، با وجود تبعات مخرب برای وجهه این کشورها خواستار تداوم تحریم‌های تسلیحاتی ایران پس از ۱۸ اکتبر/ ۲۶ مهر باشند». بنابراین به گفته این کارشناس «اگرچه نمی‌توان از این رفتار اروپایی‌ها دفاع یا آن را توجیه کرد اما این اقدام از نگاه اروپایی‌ها طبیعی به نظر می‌رسد»؛ چراکه از نگاه آنها (تروئیکای اروپایی) و به ادعای آنان، مناسبات نظامی و دفاعی تهران - مسکو روی جنگ اوکراین اثر مستقیم دارد و به همین دلیل، طریقت با مانور روی کلیدواژه‌ای به نام «اقدام پیش‌دستانه»، اذعان دارد که «با پایان تحریم‌های تسلیحاتی به زعم تروئیکای اروپایی امکان نقش‌آفرینی مؤثرتر تهران در جنگ اوکراین وجود دارد، در نتیجه پاریس، برلین و لندن دست به یک اقدام پیش‌دستانه زده‌اند».
البته سیدابراهیم رئیسی در گفت‌وگوی اخیرش با شبکه خبری ان‌بی‌سی درباره مناسبات نظامی ایران و روسیه و جنگ روسیه و اوکراین به ذکر این نکته بسنده کرد که «ما با کشورهای مختلف دنیا ارتباط داریم؛ ارتباط و تجارت داریم، با روسیه ارتباط تجاری و اقتصادی و مناسبات دفاعی داریم. ما با جنگ مخالفیم». رئیس‌جمهور همچنین درباره ادعای ارائه پهپادهای ایرانی به روسیه علیه اوکراین این موضوع را مطرح کرد که «من با پیگیری‌ای که انجام دادم و با بعضی از کشورهای اروپای شرقی هم صحبت کردم، گفتم اگر اوکراینی‌ها سندی دارند ارائه دهند. (اوکراینی‌ها) آمدند عمان و تاکنون هیچ سندی نتوانسته‌اند ارائه دهند مبنی بر اینکه از طرف ایران سلاحی در زمان جنگ به روسیه داده شده باشد».
روز موعود
اگرچه نشست فصلی شورای حکام در هفته قبل به صدور بیانیه‌های متعدد گذشت اما بی‌شک آنچه طرفین و به‌ویژه آژانس و شورا (حکام) را از اقدام عملی بازداشت، توافق چراغ‌خاموش تهران – واشنگتن بود که نشان می‌دهد گزارش‌های «شرق» در آستانه نشست فصلی دال بر تأثیرگذاری مذاکرات پشت پرده ایران و آمریکا بر نشست (فصلی شورای حکام آژانس) نزدیک به واقعیت بود. با وجود این پنجشنبه هفته گذشته شبکه بلومبرگ به نقل از منابع مطلع مدعی شد که آمریکا و ایران قرار است تا امروز (دوشنبه) تبادل زندانیان را طبق توافق انجام بدهند. این منابع مطلع که می‌خواستند نامشان فاش نشود، به بلومبرگ گفتند که تاریخ دقیق این تبادل هنوز مشخص نشده است اما احتمالا ۱۸ سپتامبر (۲۷ شهریور)، یک روز پیش از گردهمایی رهبران جهان در نیویورک برای شرکت در نشست مجمع عمومی سازمان ملل خواهد بود.
البته حسین امیرعبداللهیان در مواضع اخیرش تاریخ مشخصی را برای انجام تبادل ذکر نکرد. وزیر امور خارجه کشور جمعه هفته گذشته در هشتمین اجلاسیه بین‌المللی «مجاهدان در غربت» که در دامغان برگزار شد، در بخشی از سخنان خود این موضوع را مطرح کرد که «هفته آینده شش میلیارد یورو دارایی‌های ایران که نزد کره جنوبی مسدود شده بود و به‌تازگی از کره جنوبی به سوییس منتقل و از یوان به یورو تبدیل شده است، وارد دو بانک در حساب‌های مورد درخواست بانک مرکزی ایران در منطقه می‌شود». به گفته سکاندار سیاست خارجی ایران، «این شش میلیارد یورو با استفاده از سوییفت و در فضای رسمی مبادلات بانکی بین‌المللی منتقل شده و در چارچوب توافق انجام‌شده این پول بر اساس نیازهای خودمان هزینه می‌شود». امیرعبداللهیان این را هم اضافه کرد که «این توافق کالاهای غیرتحریمی را شامل می‌شود و شامل کالاهای دومنظوره نمی‌شود».
دوشنبه هفته قبل هم خبرگزاری آسوشیتدپرس خبر داد «دولت بایدن معافیت تحریمی برای بانک‌های بین‌المللی به‌منظور انتقال شش میلیارد دلار از دارایی‌های مسدودشده ایران از کره جنوبی به قطر ارائه کرد تا بدون ترس از تحریم‌های آمریکا، راه برای اجرای این توافق هموارتر شود». آسوشیتدپرس همچنین مدعی شد «به اطلاعاتی دست یافته که بر اساس آن، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا معافیت تحریمی را اواخر هفته گذشته و یک ماه پس از اینکه مقام‌های ایرانی و آمریکایی بر سر این موضوع به توافق رسیدند، امضا کرده بود اما کنگره تا روز دوشنبه
(۲۰ شهریور/ ۱۱ سپتامبر) از این تصمیم مطلع نشده بود». این معافیت تحریمی به‌معنای آن است که بانک‌های مستقر در اروپا، منطقه غرب آسیا و همچنین آسیا برای انتقال دارایی‌های مسدودشده ایران از کره جنوبی به بانک مرکزی قطر، درگیر تحریم‌های آمریکا نخواهند شد؛ دارایی‌هایی که به‌منظور «خرید کالاهای بشردوستانه» برای ایران نگهداری خواهد شد.
ایسنا هم در تشریح جزئیات نحوه انجام تبادل گفته، پس از احراز انتقال منابع مالی ایران به قطر توسط بانک مرکزی ایران، فرایند تبادل زندانیان آغاز می‌شود و محل تبادل هم دوحه، پایتخت قطر خواهد بود. به همین منظور و طبق توافقات صورت‌گرفته شش حساب بانکی برای شش بانک ایرانی که دسترسی به سوییفت داشتند، افتتاح شده و واریز در این حساب‌ها انجام خواهد شد. پس از واریز منابع مالی ایران به این حساب‌ها در دو بانک قطری، بانک مرکزی قطر به تهران اعلام می‌کند که این منابع قابل استفاده است. پس از پاسخ کتبی، اقدامات دیگر توافق انجام خواهد شد. به‌هرحال با همه این بحث‌ها به نظر می‌رسد باید به این نکته نیز اشاره کرد که آزای اموال بلوکه‌شده ایران اتفاقی مثبت و یک قدم دیپلماتیک است که می‌تواند تأثیر مثبتی روی اقتصاد ایران بگذارد.
پالس‌های مخرب
به موازات مهیاشدن بسترها برای عملیاتی‌کردن توافق تهران – واشنگتن برخی اخبار و موضع‌گیری‌ها هم حکایت از فضایی متفاوت دارد. دراین‌باره خبرگزاری آسوشیتدپرس در گزارش دوشنبه هفته قبل خود ادعایی را مطرح کرده که در خصوص آن تناقض وجود دارد؛ چراکه آسوشیتدپرس می‌گوید «به‌عنوان بخشی از توافق، دولت بایدن موافقت کرده تا پنج شهروند ایرانی که در آمریکا زندانی بودند، آزاد شوند.
مفاد کلی توافق پیش از این اعلام شده بود و انتظار می‌رفت معافیت تحریمی بر این اساس اعلام شود، اما در این اطلاعیه، برای اولین بار بود که دولت آمریکا خبر داد پنج زندانی ایرانی را بر اساس توافق با تهران آزاد می‌کند؛ با‌این‌حال نام این زندانیان اعلام نشده است». همچنین پیش از این، خبرگزاری رویترز نوشته بود: «هم‌زمان با انتقال شش میلیارد دلار از پول‌های آزاد‌شده ایران از بانک‌های کره جنوبی به قطر، فرایند هماهنگی برای خروج پنج زندانی در ایران که اکنون در حبس خانگی به سر می‌برند و بازگشت پنج زندانی ایرانی از آمریکا به ایران آغاز خواهد شد». با این وجود آدرین واتسون، سخنگوی مشاور امنیت ملی آمریکا درباره موضوع تبادل زندانیان نظر دیگری دارد و تأکید کرده که «اگرچه موضوع تبادل زندانیان موضوعی حساس و گامی از یک روند است اما هیچ فردی طی این هفته از آمریکا آزاد نشده و نخواهد شد». از طرف دیگر توافق تبادل زندانیان هنوز به مرحله اجرا نرسیده، واشنگتن پالس‌های منفی را برای نقض تعهداتش ارسال کرده است، در همین زمینه گفتنی است جان کربی، هماهنگ‌کننده ارتباطات راهبردی شورای امنیت ملی کاخ سفید، روز چهارشنبه ۲۲ شهریور در کنفرانس خبری خود با اشاره به انتقادات مطرح‌شده نسبت به «تفاهم تبادل زندانیان» و «انتقال پول‌های بلوکه‌شده ایران» صراحتا بیان کرد که «این وجوه اکنون در مقایسه با زمانی که در کره جنوبی بودند، مشمول محدودیت‌های قانونی بیشتری خواهند بود و ایالات متحده بر هزینه‌کرد آنها نظارت می‌کند». کربی در موضعی معنادار این هشدار را داد که «اینکه این پول‌ها کجا می‌روند و برای چه هدفی هزینه می‌شوند، مورد نظارت دقیق ایالات متحده قرار خواهد داشت. پس اگر ایران تلاش کند وجوه را منحرف کند، ما اقدام کرده و دوباره دسترسی ایران به این پول‌ها را مسدود خواهیم کرد». درعین‌حال اقدام آمریکا برای سرقت و تخلیه نفت ایران هم خود فضای مخربی را ایجاد کرده است که می‌تواند در سایه واکنش تهران به تنش‌ها دامن بزند، کما‌اینکه امیر محمدرضا آشتیانی در واکنش به این تصمیم واشنگتن (برای سرقت نفت ایران و تخلیه آن) عنوان کرد: «این اقدام یک دزدی توسط آمریکاست که به‌هیچ‌وجه این مسئله در دنیا پذیرفته‌شده نیست». وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در ادامه خطاب به ایالات متحده گفت «اگر اتفاق این‌چنینی بیفتد ما حتما مقابله خواهیم کرد و می‌توانیم حتی اقدام خیلی وسیع‌تری کنیم ولی فعلا اقدام خود را به بحث‌هایی که دنبال می‌کنیم، محدود کرده‌ایم». البته یک روز قبل یعنی جمعه هفته گذشته بود که دو نفتکش با پرچم‌های کشورهای پاناما و تانزانیا و با نامهای تجاری «استیون» و «کرون» توسط نیروی‌های ایرانی توقیف شدند. به گفته دریادار دوم محمدشریف شیرعلی، جانشین فرمانده منطقه سوم دریایی سپاه، این دو شناور به‌صورت سازمان‌یافته، نفت و گاز ایران در خلیج‌فارس را قاچاق می‌کردند. همچنین ۳۷ خدمه این نفتکش‌ها را برای ادامه مراحل قانونی به مقام‌های قضائی تحویل داده شدند. این در حالی است که در هفته‌ها و ماه‌های اخیر ایالات متحده آمریکا هم اقدام به اعزام سه هزار نفر از نیروهای تفنگدار دریایی خود به منطقه و همچنین ارسال جنگنده‌ها و تجهیزات نظامی به تنگه هرمز، خلیج فارس و دریای عمان کرده است. حال باید دید در میانه اجرای توافقات پشت‌پرده تهران–واشنگتن بر سر تبادل زندانیان، این پالس‌های مخرب می‌توانند همه رشته‌های ایران و آمریکا را پنبه کنند یا خیر؟
