زمزمه دیپلماسی پنهان

‌عبدالرحمن فتح‌الهی: صبح دیروز بود که منابع رسانه‌ای آمریکایی از دیدار «ایلان ماسک» با نماینده ایران در سازمان ملل خبر دادند. به ادعای نیویورک‌تایمز، «ایلان ماسک با امیرسعید ایروانی، سفیر ایران در سازمان ملل متحد، دیدار کرده است». یکی از نمایندگان هیئت دائمی ایران در سازمان ملل متحد در نیویورک در پاسخ به پرسش خبرگزاری تاس درباره ادعای رسانه آمریکایی صرفا به بیان این جمله بسنده کرد که «در‌این‌باره نظری نداریم». با این حال نیویورک‌تایمز در ادامه نوشت: «دو مقام ایرانی گفتند که این میلیاردر فناوری، که یکی از مشاوران نزدیک دونالد ترامپ است و سفیر ایران در این دیدار درباره راه‌هایی برای کاهش تنش‌ها بین ایران و ایالات متحده صحبت کرده‌اند». به گفته مقامات ایرانی، دیدار میان ماسک و سفیر ایران روز دوشنبه در نیویورک انجام شده و بیش از یک ساعت طول کشیده و در مکانی محرمانه برگزار شده است. مقامات ایرانی این دیدار را «مثبت» و «خبر خوش» توصیف کردند.

همچنین مدیر ارتباطات ترامپ در پاسخ به نیویورک‌تایمز مشابه با تهران دست به موضع‌گیری زد و بیان کرد «ما درباره گزارش‌های جلسات خصوصی که برگزار شده یا نشده‌اند، اظهار نظر نمی‌کنیم». ماسک نیز به درخواست برای اظهار نظر پاسخ نداد. در‌همین‌باره کارولین لاویت، سخنگوی تیم انتقال قدرت «ترامپ-ونس»، در بیانیه‌ای خاطرنشان کرد: «مردم آمریکا رئیس‌جمهور ترامپ را دوباره انتخاب کردند، زیرا به او اعتماد دارند که کشور ما را رهبری کند و از طریق قدرت جهانی صلح را بازگرداند. وقتی او به کاخ سفید بازگردد، اقدامات لازم برای انجام این کار را خواهد کرد». به نوشته انتخاب، ماسک تقریبا در تمام مصاحبه‌های شغلی ترامپ برای افراد حضور داشته است. در تماس هفته گذشته با رئیس‌جمهور اوکراین، رئیس‌جمهور منتخب تلفن را به این میلیاردر داد. ماسک نقش کلیدی در فراهم‌آوردن ظرفیت‌های ارتباطی برای اوکراین در جنگ با روسیه ایفا کرده است. چنین دیدار زودهنگام مستقیمی میان یک مقام ارشد ایرانی و ماسک، این احتمال را مطرح می‌کند که ممکن است در دولت ترامپ، رویکرد تهران و واشنگتن تغییر کند. یکی از مقامات ایرانی گفت که این دیدار را ماسک درخواست کرده و سفیر محل دیدار را انتخاب کرده است. دو مقام ایرانی گفتند که دیدار با ماسک این امکان را برای آنها فراهم کرده است که از نشست مستقیم با مقامات آمریکایی خودداری کنند. اما ماسک به‌زودی پست رسمی خواهد داشت. یکی از مقامات وزارت خارجه ایران هم عنوان کرد «سفیر ایران به ماسک در این دیدار گفت که باید معافیت‌هایی از تحریم‌ها از وزارت خزانه‌داری دریافت کرده و برخی از کسب‌وکارهای خود را به تهران بیاورد».

حمید ابوطالبی: آغاز «دیپلماسی پنهان» با دولت جدید آمریکا

پیرو ادعاهای مطرح‌شده درباره دیدار ماسک و ایروانی، حمید ابوطالبی، مشاور حسن روحانی در زمان ریاست‌جمهوری او، در یادداشتی در شبکه اجتماعی ایکس با عنوان «دیپلماسی پنهان» نوشت: «تواتر خبر، وثاقت نیویورک‌‌تایمز و سوابق تعاملات دو کشور نشان می‌دهد که این خبر قریب به یقین صحیح است؛ و این یعنی آغاز «دیپلماسی پنهان» با دولت جدید آمریکا». دیپلمات پیشین کشورمان در ادامه نوشته‌هایش اذعان دارد که «با توجه به سوابق تعاملات دو کشور، چنانچه این اقدام صرفا تکرار روش‌های پیشین باشد، بیشتر نگران‌کننده است تا امیدوارکننده»؛ چرا‌که به باور او «در گذشته و در زمان روی‌کار‌آمدن رؤسای جمهور پیشین آمریکا نیز این گونه دیدارها انجام می‌شده، در هاله‌ای از تأیید و تکذیب باقی می‌مانده و تأثیر مثبتی هم در روابط دو‌ کشور ایجاد نمی‌کرده است».

با این حال حدس قریب به یقین ابوطالبی آن است که «ایران هنوز در این زمینه به جمع‌بندی نهایی نرسیده و بعید است هنوز خواست واقعی این اقدام ایجاد شده باشد، بنابراین تجربه‌های گذشته به همان صورت در حال تکرار‌شدن است». مشاور سیاسی روحانی برخی اظهارنظرهای وزیر امور خارجه دولت پزشکیان را «همان ماندن در گذشته و تلاش برای کنترل تنش‌های روزافزون و نه اتخاذ راهبردی نوین در امنیت ملی و راهی که ریشه در عقلانیت دیپلماتیکِ رو به آینده داشته باشد» توصیف می‌کند. به گفته این دیپلمات کشورمان «اگرچه دیپلماسی پنهان میان ایران و آمریکا تا اواخر ماه ژانویه ۲۰۲۵، تنها راه ممکن و البته صحیح است؛ اما دوران ماندن در روش‌های کج‌‌دار و مریز و پنهان در روابط دو کشور مانند گذشته، دیگر به سر آمده است». در پایان این نوشته، ابوطالبی نتیجه‌گیری می‌کند «پس از تحولات تعیین‌کننده منطقه‌ای و جهانی و شرایط جدید ایران از یک سو و ارائه دسترسی‌های بیشتر به IAEA و احتمال صدور قطع‌نامه آژانس در هفته آینده از سوی دیگر، دوران دیپلماسی پنهان و مذاکرات موردی به سر آمده و اعلام آمادگی برای مذاکرات هسته‌ایِ صرف بی‌فایده است»؛ چراکه از منظر او «نه ایران در شرایط پیشین خود است و نه آمریکا وضعیت دوران پیش از ترامپ را دارد»، بنابراین مشاور رئیس‌جمهور اسبق توصیه می‌کند «باید با طرحی جامع برای مذاکرات همه‌جانبه مستقیم و علنی با آمریکا گام برداشت؛ انتخابات آمریکا را تبریک گفت و مسیر بازسازی روابط فی‌مابین را هموار کرد».

 فلاحت‌پیشه: ترامپ در تلاش است که هرچه سریع‌تر پالس یک معامله جدی را برای ایران ارسال کند

در کنار برداشت حمید ابوطالبی از دیدار ایلان ماسک و امیرسعید ایروانی، حشمت‌الله فلاحت‌پیشه هم در گفت‌وگوی خود با «شرق»، ارزیابی کاملا متفاوتی از ملاقات این دو مقام ایرانی و آمریکایی دارد و چنین دیداری را «نتیجه دیپلماسی فعال دونالد ترامپ می‌داند»؛ چراکه به باور این نماینده ادوار مجلس، «برخلاف مسعود پزشکیان که هنوز نتوانسته نیروی سیاسی-اجتماعی انتخابات ۱۴۰۳ را به یک اهرم برای آغاز مذاکرات فعال با غرب تبدیل کند، دونالد ترامپ در تلاش است که نیروی سیاسی-اجتماعی انتخابات سال ۲۰۲۴ را برای شروع دیپلماسی قوی و هوشمند به کار گیرد». رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم با این ارزیابی، تصریح می‌کند «اگرچه پرونده ایران جزء ۲۰ اولویت داخلی و خارجی دولت دونالد ترامپ نیست، اما او (ترامپ) سعی خواهد کرد یک طرح جامع و عمل‌گرایانه را در قبال مذاکرات با تهران و برای حل‌وفصل اختلافات با جمهوری اسلامی ایران پی بگیرد»، پس از منظر این استاد دانشگاه، «نه‌تنها ادعای ایرانی‌ها مبنی بر تاجرمسلک بودن دونالد ترامپ، او را نمی‌رنجاند، بلکه پیش‌قراولی ایلان ماسک در دیدار با مقامات کشورمان پیش از آغاز به کار رسمی دولت ترامپ حکایت از آن دارد که ترامپ سعی می‌کند هرچه سریع‌تر پالس یک معامله جدی را برای جمهوری اسلامی ایران ارسال کند».  در ادامه این گپ‌وگفت، فلاحت‌پیشه به این نکته هم اشاره دارد «اگرچه احتمال آن می‌رود که برخی از اعضای حوزه امنیت ملی و سیاست خارجی و دیپلماسی دولت دونالد ترامپ از چهره‌های رادیکال و ضد ایرانی انتخاب شوند»، اما به باور او «این موضوع لزوما به معنای اتخاذ سیاست ضد ایرانی در دولت جدید آمریکا نیست، بلکه دونالد ترامپ به دنبال آن است که با همان طرح جامع و هوشمند در نهایت اختلافات تهران و واشنگتن را از مسیر دیپلماسی حل کند»، بنابراین این تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل تصور می‌کند «چهره‌های دولت دونالد ترامپ راهبرد موازنه را در قبال تهران پیش خواهند برد». باوجوداین، فلاحت‌پیشه معتقد است «جمع‌بندی کلی برای حل اختلافات ایران و آمریکا با همان طرح کلی دونالد ترامپ است». ذیل چنین تحلیلی که عنوان شد، نماینده پیشین مجلس اذعان و تأکید دارد «اگر این سیاست در قبال تهران به نتیجه برسد، دونالد ترامپ اختلافات خود را با تهران به شکلی جداگانه از تحولات خاورمیانه حل‌وفصل خواهد کرد». در غیراین‌صورت، مفسر ارشد حوزه سیاست خارجی هشدار می‌دهد «تداوم تنش ایران و آمریکا در دولت ترامپ به نقش‌آفرینی هرچه بیشتر بنیامین نتانیاهو، اسرائیل و حتی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس منجر خواهد شد».

صادق ملکی: اگر دیدار ماسک و ایروانی حاصل تصمیم‌گیری نظام باشد، می‌تواند مایه امیدواری و گشایش باشد

صادق ملکی نیز دیگر تحلیلگری بود که در گپ‌و‌گفت خود با «شرق» و در تحلیلی که از دیدار ایروانی و ایلان ماسک دارد، «اگرچه این دیدار را گامی مثبت تلقی می‌کند»، اما از ‌نظر او، «نباید درباره آن بزرگ‌نمایی کرد»؛ چرا‌که این دیپلمات پیشین کشورمان متذکر می‌شود ‌«گام‌برداشتن برای حل مشکلات و چالش‌های میان تهران و واشنگتن، قبل از هر چیزی بستگی به اراده تصمیم‌ساز اصلی در تهران دارد». البته به باور این تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل، «طرف آمریکایی نیز پس از تحولات یک سال اخیر و تضعیف بازوهای منطقه‌ای ایران، چندان روی خوشی به مذاکرات نداشته و اگر مذاکره‌ای هم باشد از موضع اقناعی و بالا به آن می‌نگرد‌». با چنین خوانشی، ملکی می‌گوید: «اگر ایران و آمریکا اراده‌ای برای مذاکره داشته باشند، این تصمیم نباید عامل مدیریت بحران، بلکه باید به هدف اعمال مدیریت حل بحران باشد‌». بنابراین از منظر این کارشناس، «دلخوشی به دیدار سفیر ایران با ایلان ماسک که به احتمال زیاد حاصل تلاش طرف ایرانی است، زمانی مؤثر است که تبلوری از گام‌ها و اراده حل مسائل ‌مابین ایران و آمریکا باشد». ضمن آنکه وی تأکید دارد: ‌«تلقی مذاکرات برد‌-‌برد به معنای 50-50، تلقی مبتنی بر ظرفیت تهران و آمریکا نبوده و تا این نگاه در تهران اصلاح نشود، مذاکرات بیهوده و ثمربخش نخواهد بود». دیپلمات اسبق کشورمان با ذکر نکته‌ای مهم، گفته‌هایش را ادامه می‌دهد و معترف است:‌ «فرصت کم است و شاهین‌های انتخابی در کابینه ترامپ پس از ژانویه می‌تواند با توجه به مجموعه داده‌های داخلی، خارجی و به‌خصوص منطقه‌ای، شرایط را برای ایران سخت کرده و جامی زهرتر از گذشته را به ایران و ایرانیان تحمیل کند». لذا وی امیدوار است ‌«اگر عقلانیت در ایران حاکم شود، می‌توان با پرهیز از آرمان‌گرایی، شعار و با دور‌شدن از آلودگی سیاست به عوام‌زدگی، مفری یافت تا ایران از این شرایط سخت و دشوار تاریخی عبور کند». ملکی از زاویه‌ای دیگر‌ دیدار سفیر ایران و ماسک را به بوته تحلیل برده و تأکید دارد: ‌«اگر این دیدار مبتنی بر ابتکار شخصی نبوده و حاصل تصمیم‌گیری نظام باشد، می‌تواند مایه امیدواری و گشایش باشد‌». در غیر این صورت، این دیپلمات کشورمان عقیده دارد‌ «در بر همان پاشنه‌ای خواهد چرخید که در گذشته چرخیده است، با این تفاوت که وقت بازی تمام شده و وقت اضافه‌ای نیست»؛ چون وی تصریح می‌‌کند که‌ «شرایط بین‌المللی، منطقه‌ای و داخلی مبین آن است که اگر خطرات مترتب بر کشور را درک نکنیم، با توجه به جمیع داده‌ها بازنده ایران و ایرانیان خواهند بود». ملکی با بیان این جمله که‌ «امید است دیدار سفیر ایران و ماسک در نیویورک، معبر و آغاز راهی برای عبور از چالش‌های میان ایران و آمریکا باشد‌»، به گفت‌وگو با «شرق» پایان می‌دهد.

عباس عبدی: دیدار ماسک و ایروانی بدون موافقت تهران انجام نشده است

عباس عبدی هم دیگر تحلیلگری بود که در گفت‌وگو با «شرق» و در ارزیابی خود از دیدار ایلان ماسک و امیرسعید ایروانی و نیز پاسخ به این پرسش کلیدی که‌ «آیا می‌توان دیدار مذکور را سنگ‌بنایی برای مذاکرات دولت پزشکیان و دونالد ترامپ تصور کرد یا صرفا مذاکرات موردی و پیگیری همان سیاست مذاکره برای مذاکره است‌»؟ ابتدا‌به‌ساکن یادآور می‌شود: «خبر این دیدار از سوی ایران به شکل رسمی تأیید نشده است»، ولی ‌او، ‌در صورت تأیید آن و‌‌ صحت انجام چنین دیداری، این اتفاق را از چند جهت مهم می‌داند؛ «اول از این جهت که ماسک دیپلمات نیست و می‌توان فارغ از ملاحظات دیپلماتیک با او حرف زد‌». در بُعد دوم، عبدی باور دارد‌ «چنین دیداری موجب می‌شود که ایلان ماسک درک متقابل بهتری از یک دیپلمات پیدا کند‌». سومین نکته از دید این فعال رسانه‌ای، آن است که «به نظر می‌رسد اثرگذاری ایلان ماسک بر ترامپ بیش از همه باشد؛ بنابراین اگر این دیدارها به نتیجه‌ای برسد، کارگشاتر خواهد بود‌». البته عبدی در ادامه ارزیابی خود و ذیل اشاره به نکته‌ای مهم، متذکر می‌شود: ‌«من نمی‌دانم تقاضای دیدار از کدام سو (ایران یا آمریکا) بوده، ولی اگر ماسک تقاضا کرده باشد‌،‌ اهمیت آن بیشتر است؛ چون در این صورت ماسک ایده‌هایی برای حل بهتر مسائل خواهد داشت‌». با چنین قرائتی، تحلیلگر ارشد حوزه سیاسی خاطر‌نشان می‌کند: ‌«شاید یکی از حوزه‌هایی که باید در دولت آمریکا تحول ایجاد کند، همین نوع روابط باشد». عبدی در جمع‌بندی گفته‌هایش ‌به ذکر این جمله کوتاه کلیدی، اما معنادار بسنده می‌کند که‌ «این دیدار بدون موافقت تهران نمی‌توانسته انجام شود‌».

جلال خوش‌چهره: دولت دونالد ترامپ در حال پیاده‌کردن سیاست دو سیخ بر روی آتش است

جلال خوش‌چهره نیز دیگر کارشناسی بود که در گفت‌وگویش با «شرق»، از منظر خود به ارزیابی دیدار ایلان ماسک و امیرسعید ایروانی می‌پردازد و به باورش، «این دیدار مؤید آن است که دولت دونالد ترامپ سیاست دو سیخ بر آتش را در قبال تهران پیاده می‌کند. به این معنا که در ماه‌های پایانی دولت بایدن و آغاز به کار دولت دونالد ترامپ، آمریکا و غرب در حال افزایش فشار به تهران هستند». کما‌اینکه وی مؤید گفته‌اش را ‌تغییر لحن رافائل گروسی در تهران و خط‌و‌نشان‌کشیدن برای دولت پزشکیان می‌داند‌‌. اما هم‌زمان با آن، تحلیلگر حوزه سیاست خارجی معتقد است‌ «دونالد ترامپ تا زمان روی کار آمدن دولتش سعی دارد با گرفتن یک شاخه زیتون، بسترها و فضای اولیه و حداقلی برای مذاکرات و کاهش تنش با تهران را هم پی بگیرد». با چنین قرائتی، این فعال رسانه‌ای در ادامه تحلیل خود به نکته کلیدی اشاره دارد و معتقد است: «دیدار ایلان ماسک و امیرسعید ایروانی به نظر می‌رسد با ابتکار عمل خود ایلان ماسک بوده است»؛ چرا‌که از ‌نظر خوش‌چهره، «دولت دونالد ترامپ در نظر دارد با وعده‌های تطمیعی، تهران را در مسیر مذاکره و دیپلماسی قرار دهد». همچنان‌ که به گفته این تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل، «گویا از اخبار واصله درباره دیدار ایلان ماسک و امیرسعید ایروانی، این میلیاردر آمریکایی عنوان کرده در صورت کنار‌رفتن تحریم‌های آمریکا، ‌بنا دارد بخشی از سرمایه‌گذاری خود را در ایران انجام دهد‌». خوش‌چهره در ادامه ارزیابی خود، پیش‌بینی‌ای از روند مذاکرات احتمالی بین دولت دونالد ترامپ و ایران دارد و تصریح می‌کند:‌ «روند مذاکرات مد‌نظر ترامپ بر اساس همان ۱۲ پیش‌شرطی بود که مایک پمپئو چند سال پیش مطرح کرد». اما هم‌زمان از منظر این تحلیلگر، «باید دید‌ پیشنهادهای تطمیعی دولت دونالد ترامپ برای تهران و با هدف آغاز مذاکرات چه خواهد بود‌». در سایه آنچه گفته شد، این فعال رسانه‌ای تأکید دارد:‌ «اکنون به نظر می‌رسد‌ هم در تهران و هم در واشنگتن اراده‌ای جدی برای آغاز مذاکرات شکل گرفته و میزان موفقیت و نوع توافق، بسته به میزان انعطاف طرفین برای رسیدن به یک توافق برد‌-‌برد است».

سیدعلی سقائیان: باید به گام‌های عملی دونالد ترامپ در کاهش تنش با ایران نگاه کرد، نه دیدار ماسک و ایروانی

سیدعلی سقائیان هم در گپ‌وگفت خود با «شرق»، ارزیابی محتاطانه‌ای از دیدار امیرسعید ایروانی و ایلان ماسک دارد و به باورش، «اگرچه باید از هرگونه تلاش دیپلماتیک برای کاهش تنش‌ها استقبال کرد»، اما از منظر سفیر پیشین ایران در برزیل، «ملاک تحلیل ناظر بر خروجی عملی این دیدارها و میزان تلاش و اراده دولت دونالد ترامپ در زمینه کاهش تنش با ایران و رفع تحریم‌های تهران است‌». البته از زاویه دیگر‌، سفیر اسبق ایران در ارمنستان، ‌دیدار ایلان ماسک و امیرسعید ایروانی را گامی جدی در کاهش تنش، درگیری و ناامنی در خاورمیانه و تلاش‌ها برای پایان‌دادن به جنایات و کشتار اسرائیل در غزه و لبنان توصیف می‌کند؛ چون این تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل‌ تصریح می‌کند: «ترامپ در تلاش است به هر نحو‌ که شده جنگ‌افروزی نتانیاهو را کنترل کند‌». با چنین برداشتی، سقائیان نتیجه می‌گیرد:‌ «دیدار ایروانی و ماسک می‌تواند در زمینه پایان جنگ در غرب آسیا هم مثمر‌ثمر باشد‌». با‌این‌حال، کارشناس ارشد حوزه سیاست خارجی در ادامه همان نگاه محتاطانه خود، این نکته مهم را ‌پیش می‌کشد که «با توجه به روان‌شناسی سیاسی و دیپلماتیک دو حزب جمهوری‌خواه و دموکرات، این احتمال‌ وجود دارد که دونالد ترامپ حتی با وجود مذاکرات و حصول توافق، زیر تعهدات خود با تهران بزند». به همین دلیل، سقائیان متذکر می‌شود: «باید نگاهی هوشمند، دقیق و در عین حال مبتنی بر منافع و امنیت ملی داشت». این دیپلمات ارشد کشورمان با مانور دوباره روی کلیدواژه احتیاط در حوزه مذاکره با آمریکایی‌ها و به‌خصوص دولت دونالد ترامپ، از هرگونه تلاش دیپلماتیک استقبال می‌کند و ‌در‌عین‌حال، به فشارهای چند روز اخیر کشورهای اروپایی و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و نیز تغییر لحن رافائل گروسی در حوزه هسته‌ای و دامن‌زدن به اختلاف‌های آژانس با تهران نیز اشاره دارد که از دید سقائیان، «نشان می‌دهد کماکان غرب به دنبال تحمیل اراده خود به ایران با توسل به فشار سیاسی و دیپلماتیک است. لذا باید محتاط بود‌».