آلودگی هوا و سردرد؟

مریم مرامی . کارشناس ارشد علوم‌ شناختی

آلودگی هوا، شایع‌ترین شکل آلودگی در سراسر جهان است که بر سیستم‌های تنفسی، عصبی، رفتاری، قلبی عروقی و ایمنی تأثیر می‌گذارد. شواهد زیادی درباره ارتباط بین آلودگی هوا و اختلالات سردرد، به‌ویژه میگرن وجود دارد. بسیاری از آلاینده‌های کلاسیک و غیرکلاسیک هوا با سردرد مرتبط هستند، از‌جمله ذرات معلق، دی‌اکسید نیتروژن، دی‌اکسید گوگرد، ازن، مونوکسید کربن و همچنین هیدروکربن‌های آروماتیک چند حلقه‌ای و ترکیبات آلی فرار. همچنین تحقیقاتی در مورد تأثیر سوخت‌های زیست‌توده (که منبع مهم آلودگی هواست) بر علائم مرتبط با سلامتی از‌جمله سردرد انجام شده است. مکانیسم‌های پاتوفیزیولوژی آسیب‌های ناشی از آلودگی هوا دقیقا تعریف نشده‌اند، اما تحریک التهاب عصبی و فعال‌سازی مسیرهای مرتبط گزارش شده است. شواهد به‌دست‌آمده از مناطق مختلف جهان حاکی از رابطه‌ای معنادار بین بروز سردرد و آلودگی هواست. طیف گسترده‌ای از اختلالات‌ عصبی از‌جمله شرایط تخریب‌کننده عصبی مانند بیماری آلزایمر و پارکینسون، سکته مغزی، اوتیسم، زوال عقل، وزن کم هنگام تولد و مسائل روانی مانند افسردگی، با قرارگرفتن طولانی‌مدت در معرض آلاینده‌های هوا مرتبط هستند. همچنین ارتباطی بین شیوع مولتیپل اسکلروزیس (MS) و آلودگی هوای محیط وجود دارد. اخیرا آلودگی هوای محیط به‌طور چشمگیری به عنوان یک عامل خطر برای میگرن گزارش شده است. مکانیسم‌هایی که سردرد و آلودگی هوا را به هم مرتبط می‌کنند ممکن است در ناهنجاری‌های سیستم‌های انتقال‌دهنده عصبی، التهاب عصبی و آسیب‌ عصبی بعدی ایجاد شوند.

سردرد و آلودگی هوا

پاتوفیزیولوژی مرتبط بین سردرد و آلودگی هوا ممکن است در زمینه اثرات نامطلوب آلودگی هوا بر سلامت مغز درک شود. آلاینده‌های هوا از طریق دستگاه بویایی یا از طریق گردش خون به سیستم عصبی دسترسی پیدا می‌کنند. برخی از اینها ممکن است مستقیم باعث ایجاد فرایندهای التهابی و آزادسازی سیتوکین‌ها شوند که به سیستم عصبی مرکزی دسترسی پیدا می‌کنند. فعال‌سازی میکروگلیال باعث تولید سیتوکین‌های التهابی بیشتر، استرس اکسیداتیو از طریق گونه‌های فعال اکسیژن (ROS)، فعال‌سازی مکمل و تولید پروتئیناز شود که در نهایت منجر به التهاب عصبی و مرگ سلول‌های عصبی می‌شود. اگرچه مکانیسم‌های دقیقی که توسط آن آلودگی هوا ممکن است منجر به سردرد شود نامشخص است، اما مطالعات حیوانی از نقش التهاب عصبی و استرس اکسیداتیو در خطرات ناشی از آلودگی هوا برای سیستم عصبی مرکزی حمایت می‌کند. نظریه غالب پاتوفیزیولوژی میگرن مبتنی بر التهاب عصبی است. آزادسازی ماده P (یک ترکیب مرتبط با درد) و پپتید مرتبط با ژن کلسی‌تونین (CGRP) باعث التهاب نوروژنیک و اتساع عروق می‌شود. میگرن با افزایش حساسیت عصبی به طیف وسیعی از محرک‌ها مشخص می‌شود. آلاینده‌های هوا ممکن است به‌عنوان محرک عمل کنند، سیستم تری‌ژمینو عروقی (یکی از بزرگ‌ترین عصب‌های سر و صورت) را فعال کرده و میگرن را احتمالا در افراد مستعد ژنتیکی ایجاد کنند. قرارگرفتن در معرض ذرات معلق زیر 2.5 میکرون ممکن است سیستم عصبی سمپاتیک را فعال کند که سیستم تری‌ژمینو عروقی را در میگرن تعدیل می‌کند.

حفاظت از خود در برابر آلودگی هوا

مهم‌ترین نکاتی که می‌توانید به کار بگیرید:

- کسب اطلاعات کافی روزانه: هر روز باید شاخص کیفیت هوا (AQI)، گزارش‌های ترافیکی و وضعیت آب‌و‌هوا را بررسی کنید. مقادیر AQI از صفر تا صد است که اعداد بالاتر نشان‌دهنده سطوح بالاتر آلودگی است. مقادیر کمتر از صد، ایمن یا رضایت‌بخش در نظر گرفته می‌شوند.

- وقتی AQI بالاست و شما مجبورید زمانی را در خارج از منزل بگذرانید از ماسک مناسب استفاده کنید.

- از دستگاه‌های تصفیه هوا برای بهبود کیفیت هوای داخل خانه استفاده کنید.

- تغذیه مناسب: منابع غذایی حاوی ویتأمین E و C را می‌توان جزء یکی از بهترین‌های تغذیه مناسب در هنگام آلودگی هوا دانست؛ به دلیل خواص آنتی‌اکسیدانی قوی در روزهای آلوده باید بیشتر مصرف شوند.

وضعیت آلودگی هوا در کشور

کیفیت هوا در تهران و کلان‌شهرها همچنان در وضعیت هوای ناسالم برای گروه‌های حساس ثبت شده است. حتما به یاد دارید که قانون هوای پاک در سال ۹۶ با هدف کاهش آلاینده‌ها تصویب و ابلاغ شد. بررسی‌ها حاکی از آن است که عملا غلظت آلاینده‌های هوا کاهشی نداشته است. رئیس اداره سلامت هوای وزارت بهداشت می‌گوید: یکی از دلایل اجرانشدن قانون هوای پاک این است که بودجه‌ای برای اجرای این قانون اختصاص پیدا نکرده است. ایشان درباره علت آلودگی هوا اظهار کرد: علت اصلی ضعف در مدیریت آلودگی هوا، تحریم‌ها، عدم اجرای قانون هوای پاک، نبود منابع مالی مستقل برای کاهش آلودگی هوا و نبود هماهنگی بین دستگاه‌ها برای اجرای قانون هوای پاک است. هرچند این روزها، موضوع آلودگی هوای تهران و کلان‌شهرها دغدغه دولت سیزدهم بوده، اقدامات دولت و دستگاه‌های اجرائی به بهبود وضعیت آلودگی هوا و کاهش غلظت آلاینده‌ها در کشور منجر نشده است. اگرچه مسئولان همچنان به هم‌وطنان اطمینان می‌دهند که بر اساس مسئولیت‌ها و وظایفی که بر عهده دارند، در هماهنگی با همه دستگاه‌های مسئول، از هیچ تلاشی برای اجرای قانون هوای پاک و کاهش شرایط آلاینده هوا دریغ نخواهند کرد، ولی تا زمانی که اقدامی جدی انجام نشود کاهش آلودگی هوا دور از دسترس است.