سازگاری با کم‌آبی

کم‌آبی یک مشکل جدی در بسیاری از نقاط دنیا به‌ویژه ایران است. در این میان استان اصفهان و رودخانه مهم و شناخته‌شده آن یعنی زاینده‌رود، با مشکلات حاد کم‌آبی مواجه است؛ طوری که این رودخانه که قرن‌ها خروشان و بالنده عرض اندام می‌کرد، این سال‌ها در بسیاری از ایام سال آبی در آن جاری نیست و به‌صورت مقطعی فقط گاهی در آن آب جریان دارد که همه می‌دانند شرایط ثابت و پایداری ندارد و باید فکر اساسی‌تری برای آن کرد. حالا بالغ ‌بر دو دهه از شرایط بحرانی رودخانه زاینده‌رود می‌گذرد و در این زمینه اقداماتی نیز برای کاهش تبعات این بحران انجام شده که تاکنون نتیجه‌ای در بر نداشته، از این‌رو لازم است نسبت به بازاندیشی رویکرد روش احیای زاینده‌رود اقدام کرد. در این میان شاید سازگاری منابع و نضارف آب با اقلیم یکی از بهترین روش‌های موجود باشد.

 

به‌ دلیل تغییر شیوه زندگی جامعه بدون توجه به محدودیت‌های منابع آب و نبود تجربه لازم برای مدیریت آب، بخش اعظم کشور دچار بحران عدم تکافوی منابع آب به‌واسطه این ناهماهنگی شده است. سرانه مصرف آب شرب در شرایط فعلی نسبت به چهار دهه قبل علاوه بر تغییر چندبرابری در سرانه مصرف آب شرب، توسعه شبکه آب شرب در سراسر کشور و حوضه آبریز زاینده‌رود قابل ‌مقایسه با ‌دهه‌های قبل نیست.

 

شرایط موجود تناقضی برای کشور و وزارت نیرو ایجاد کرده که می‌توان به عملکرد شرکت‌های آب و فاضلاب در توسعه شبکه‌های تأمین آب شرب از یک‌سو و زیر سؤال بردن شرکت‌های آب منطقه‌ای در مدیریت آب که هر دوی آنها تحت پوشش وزارت نیرو هستند اشاره کرد، یا توسعه کشاورزی در وزارت جهاد کشاورزی و... را با عدم موفقیت مدیریت آب کشور در وزارت نیرو در تقریبا تمام دولت‌ها؛ هیچ‌گاه سازمان یا وزارتخانه‌ای بابت توسعه و به‌تبع آن مصرف بیشتر آب مورد واکاوی قرار نگرفته است.

 

در این میان سازگاری با کم‌آبی یعنی برنامه‌ریزی استفاده از منابع آب تجدیدپذیر درون‌سرزمینی (منطقه‌ای یا حوضه آبریز) بدون اینکه محدودیت جدی ایجاد شود. در سازگاری با کم‌آبی، هدف تراز منابع آب درون‌سرزمینی در تمام بخش‌های مصرف خواهد بود. با استفاده از رویکرد سازگاری با کم‌آبی، تعریف نیازها در چارچوب منابع آب تجدیدپذیر همراه با استفاده بهینه آب در افزایش بهره‌وری تعریف می‌شود.

 

و منظور از بازاندیشی، تغییر نگاه حل از بیرون به داخل حوضه آبریز است؛ به عبارتی وزن اصلی احیای رودخانه زاینده‌رود لازم است از انتقال آب از سایر مناطق، به اصلاح ساختار مدیریت منابع و مصارف آب تجدید‌پذیر حوضه تغییر کند.

 

در حوضه آبریز زاینده‌رود، سازگاری با کم‌آبی، علاوه بر ترازکردن منابع آب درون‌سرزمینی با مصارف آب، ایجاد جریان دائمی در رودخانه زاینده‌رود تعریف می‌شود و طرح‌ها و برنامه‌هایی که شرایط را به ایجاد این جریان دائمی نزدیک کند، در راستای سازگاری با کم‌آبی تعریف خواهد شد و به تمام طرح‌هایی که به‌ صورت مستقیم یا غیرمستقیم، انگیزه و انگیخته آن کم یا زیاد مغایر تعریف فوق باشد، ناسازگاری با کم‌آبی اطلاق خواهد شد. طرح‌های سازگار با کم‌آبی در حوضه آبریز زاینده‌رود مشتمل بر تمام طرح‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری است که نتایج آن را در ایجاد جریان دائمی زاینده‌رود می‌توان دید.

 

سازگاری با کم‌آبی را می‌توان مهندسی ارزش یکی از زیرمجموعه‌های آمایش سرزمین که تعادل بین منابع و مصارف با حفظ اکوسیستم طبیعی است، دانست. متأسفانه به دلیل عدم ارائه برنامه طرح آمایش سرزمین، بروز مشکلات در بخش‌های مختلف کشور و به‌خصوص موضوع آب با توجه به محدودیت منابع آب و توسعه مصارف اجتناب‌ناپذیر است. تاریخچه جهانی استفاده از سازگاری با کم‌آبی به درازای پایداری تمدن بشری برمی‌گردد و هیچ تمدنی بدون اعمال سازگاری با کم‌آبی پایدار نماند؛ مگر اینکه هیچ محدودیتی برای آب و منابع آب نبوده باشد.

 

در ایران نیز روش‌های مختلف هم‌سویی با خشکی و خشک‌سالی در کشور به تاریخ حفر قنات، استفاده از روش‌های مختلف آبیاری، اعمال الگوی کشت، ایجاد تشکل‌های آبران و... بر‌می‌گردد. طومار منسوب به شیخ‌بهایی، یکی از نمونه‌های موجود سازگاری با کم‌آبی در رودخانه زاینده‌رود از ادوار گذشته است.

 

وظیفه استان‌ها برای تهیه برنامه سازگاری با کم‌آبی

 

وزارت نیرو در دولت دوازدهم، تمام استان‌ها را موظف به تهیه برنامه سازگاری با کم‌آبی کرد و تصویب تمام طرح‌های آبی را منوط به تهیه این برنامه دانست؛ هرچند این حرکت منطبق بر پایداری منابع آب بود و پیگیری در ارائه این برنامه بسیار دیر انجام شد، اما متأسفانه به دلیل نبود باور در مدیران از یک‌سو و تغییر در نگرش، این امر عملیاتی نشد.

 

ارائه و تصویب برنامه سازگاری با کم‌آبی اقدامی بین‌بخشی در بالاترین سطح مدیریتی بود، ولی چون تجربه موفقی در اجرای عملیات بین‌بخشی در کشور وجود ندارد، ازاین‌رو نتیجه‌ای برای مدیریت منابع آب از این منظر حاصل نشده است و شاید بتوان یکی از اصلی‌ترین دلایل آن را در عدم باور مدیران به این برنامه دانست؛ به همین دلیل مدیران ارشد کشوری لازم است قبل از هر تصمیم و اقدامی به این باور برسند و سپس نسبت به ایجاد سازوکار برای اجرای برنامه سازگاری با کم‌آبی که فعالیت‌های بین‌بخشی را تحت مدیریت واحد قرار دهد، اقدام کنند.

 

استان اصفهان و حوضه آبریز زاینده‌رود نیز از این قاعده مستثنی نیست و این برنامه در حوضه آبریز زاینده‌رود حول محور وجود جریان پایدار در رودخانه زاینده‌رود تنظیم، ارائه و تصویب شد.

 

موقعیت جغرافیایی اصفهان و محدودیت منابع آبی

 

استان اصفهان واقع در محدوده عرض جغرافیایی ۳۲ درجه با محدودیت منابع آب مواجه است و ازاین‌رو لازم بود توسعه با توجه به این محدودیت‌ها انجام شود. این در حالی است که توسعه در بخش‌های مختلف مصرف، بدون توجه به این محدودیت ادامه پیدا کرد. این بی‌توجهی به منابع آب، منجر به ازدست‌رفتن بخش اعظمی از منابع آب راهبردی استان شد. دشت‌های زیادی با بحران تأمین آب مواجه شدند و منازعات اجتماعی حول محور آب شکل گرفت و به ‌ناچار مسئولان را به سمت تأمین آب از حوضه‌های آبریز مجاور سوق داد یا به فکر ارائه طرح‌هایی با هزینه‌های نجومی وا داشت که نتایج مطلوبی نیز گرفته نشد. همین موضوع درخصوص مناطق مجاور حوضه زاینده‌رود نیز جاری بود و اجرای طرح‌های تأمین آب از رودخانه زاینده‌رود رقم خورد.

 

چرا انتقال آب نمی‌تواند کمبود آب را جبران کند؟

 

به دلیل بروز بحران شدید در بخش آب، ارائه راهکارهایی از قبیل انتقال بین‌حوضه‌ای یا انتقال آب از دریا در سطح کلان نمی‌تواند مشکل آب کشور را تقلیل دهد، بنابراین تنها راه‌حل این معضل رجوع به چگونگی پایداری طبیعی منابع آب در پوشش نیاز آب در هر منطقه یا حوضه‌های آبریز است. به عبارتی پس از شناخت تاب‌آوری منابع و نیاز آب هر منطقه (حوضه‌های آبریز یا هر تقسیم‌بندی دیگر)، باید نسبت به ارائه مطلوب‌ترین راهکار برای تعادل‌بخشی بین منابع و نیاز آب اقدام کرد.

 

به‌ منظور ارائه درست و امکان انجام آسیب‌شناسی، انجام درست برنامه‌های عملیاتی در چارچوب سازگاری با کم‌آبی و ارائه نقشه راه برای این برنامه‌ها همراه با تدوین روش‌شناسی، اجتناب‌ناپذیر است. با تدوین روش‌شناسی، امکان رصد پیشرفت برنامه‌ها، انحراف از اهداف، اقدامات متقابل، جلوگیری از هدررفت هزینه‌ها و... فراهم خواهد شد.

 

به دلیل اینکه سازگاری با کم‌آبی موضوع بین‌بخشی است و نقش تمام دستگاه‌ها در موفقیت یا شکست آن بر کسی پوشیده نیست، لزوم داشتن نقشه راه برای موفقیت برنامه‌های سازگاری با کم‌آبی اجتناب‌ناپذیر است و برای رسیدن به آن گام‌های زیر پیشنهاد می‌شود:

 

 گام اول، تعریف نمودار سازمانی برای انجام اقدامات سازگاری با کم‌آبی؛

 

زمانی سازگاری با کم‌آبی می‌تواند گام‌هایی بلند و سریع برای حل بحران آب بردارد که دولتمردان به واقعیت بروز بحران آب در کشور پی برده باشند. در این صورت به جای حرکت‌های نمایشی و شکلی، به گام‌های عملی و علمی سوق خواهند یافت.

 

برای رسیدن به این باور لازم است دولتمردان از ارائه راهکارهایی که اساسا با محیط‌زیست و توان کشور منافات دارد، پرهیز کرده و مبنا را بر داشته‌های هر منطقه بدانند و نگاه‌ها را از بیرون به داخل در حل بحران آب برگردانند؛ بنابراین با پذیرش این باور از سوی دولت‌مردان، انجام روش‌های مختلف سازگاری با کم‌آبی مستلزم تعیین متولی بین‌بخشی در عالی‌ترین سطح کشوری است. متولی سازگاری با کم‌آبی می‌تواند ذیل شورای‌عالی آب با اختیارات اصل ۱۳۸ قانون اساسی باشد.

 

 گام دوم، جمع‌آوری تمام آمار و اطلاعات مورد نیاز مربوط به منابع و مصارف در تقسیم‌بندی منطقه‌ای یا حوضه‌های آبریز؛

 

پس از تعیین متولی سازگاری با کم‌آبی، تمام دستگاه‌های اجرایی لازم است به جمع‌آوری و ارائه اطلاعاتی اقدام کنند که به نحوی مربوط به منابع و مصارف آب خود است. تمام طرح‌های مطالعاتی و جمع‌آوری آمار و اطلاعات در این گام قرار خواهند گرفت.

 

این طرح‌ها در راستای شناسایی میزان آب مصرفی، آب مورد نیاز، سطح زیر کشت محصولات کشاورزی، الگوی کشت موجود، سطح فضای سبز شهری و... خواهند بود. اعتبارات مورد نیاز برای انجام این گام، از منابع داخلی هر دستگاه تأمین خواهد شد و درصورتی‌که اعتبارات مورد نیاز اقدامات عملیاتی دستگاه‌ها کفایت لازم را نداشته باشد، این اعتبارات با هماهنگی متولی از سایر منابع تأمین شود. تمام اقدامات انجام‌شده توسط دستگاه‌های اجرایی در چارچوب نقشه راه و به تأیید سازمان متولی خواهد رسید.

 

 گام سوم، ارائه طرح‌ها در راستای سازگاری با کم‌آبی؛

 

این طرح‌ها تابع برنامه‌ها و سند چشم‌انداز توسعه اقتصادی و اجتماعی خواهد بود؛ درصورتی‌که انجام طرحی مغایر با اسناد بالادستی از نظر محتوا و زمان اجرا باشد، لازم است در راستای این برنامه نسبت به اصلاح آن اقدام کرد.

 

تمام دستگاه‌های اجرایی که به نحوی در استفاده و مدیریت آب نقش دارند، موظف به ارائه برنامه‌های خود به‌ منظور بهره‌وری از منابع آب موجود هستند. اصلاح الگوی مصرف، استفاده و بازچرخانی پساب فاضلاب، کنترل برداشت‌ها و لزوم ورود پساب به چرخه رودخانه، جزو اصلی‌ترین محور برنامه‌های عملیاتی هستند.

 

با توجه به اینکه موضوع کنترل برداشت‌ها در تمام بخش‌های مصرف از وظایف ذاتی شرکت‌های آب منطقه‌ای است، ازاین‌رو لازم است طرح‌های عملیاتی خود را در این زمینه ارائه دهد؛ علاوه بر آن، شرکت آب منطقه‌ای اقدام لازم برای شناسایی طرح‌هایی که انجام آنها خلاف اهداف اصلی سازگاری با کم‌آبی بوده یا درجه تأثیر آن در قیاس با اعتبارات لازم پایین باشد، غربالگری و پیشنهاد حذف آنها را به دستگاه‌های اجرایی دهد.

 

دستگاه‌های اجرایی موظفند مطابق برنامه‌های عملیاتی ارائه‌شده، گزارش عملکرد خود را به سازمان متولی ارائه دهند. این سازمان نیز لازم است علل و عوامل و نقش دستگاه‌های اجرایی در انحراف از برنامه را بررسی و به تصمیم‌های لازم در چارچوب شرایط اقدام کند.

 

 گام چهارم، پایش اقدامات انجام‌شده؛

 

به‌ منظور رصد اقدامات انجام‌شده در تمام زمینه‌ها شامل کنترل برداشت‌ها، کنترل الگوی کشت، کنترل کاربری‌ها، کنترل سطح زیر کشت، کنترل کمی و کیفی آب، انطباق شرایط اقلیمی با روش‌های پیشنهادی سازگاری با کم‌آبی و... شرکت آب منطقه‌ای با به‌کارگیری گروه‌های گشت و بازرسی، اقدامات مورد نظر را بررسی و به دستگاه متولی گزارش خواهند کرد.

 

 گام پنجم، ارزیابی و اصلاح؛

 

سازمان متولی به‌ صورت مداوم و پیوسته پس از دریافت اقدامات و نتایج حاصله، طرح‌ها و عملیات مربوطه را ارزیابی کرده و در صورت لزوم برای افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها اقدام به اصلاح طرح‌ها خواهد کرد. در پایان یادآور می‌شود سازمان متولی لازم است از چنان توانایی در هدایت و راهبری این طرح برخوردار باشد که سرنوشت این طرح را دچار روزمرگی نکند و امیدوار بود مشکلات و بحران آب در زاینده‌رود و تبعات جنبی آن بدون ایجاد منازعات اجتماعی با کاهش حداکثری خسارت‌های زیست‌محیطی و با حداقل هزینه رفع شود.