کلید آموزش

آیناز سیدی‌مقدم: برنامه مدیریت کشاورزان بر سیستم‌های آب زیرزمینی منطقه آندراپرادش (APFAMGS) هندوستان در سال 2004 و پوشش 638 روستا در هفت منطقه آنانتاپور، چیتوور، کودداپا، کورنوول، ماهابوبناگار، نالگوندا و پراکاسام که دچار خشک‌سالی شده‌ بودند، آغاز شد. سفره‌های زیرزمینی در این مناطق، آب مورد‌ نیاز برای آبیاری بیش از نیمی از زمین‌های کشاورزی را تأمین می‌کنند؛

اما با وجود وابستگی شدید به آب‌های مذکور در این مناطق، ساکنانِ آن به دلیل نداشتن دانش کافی درباره چرخه‌های هیدرولوژیکی و نیز نحوه عملکرد سفره‌های زیرزمینی، این آب‌ها را بدون توجه کافی به نتایج ناگوار حاصل از پمپاژ بی‌رویه، برداشت می‌کردند. برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در طول 30 سال قبل از اجرای طرح، سبب افزایش عمق چاه‌ها‌ی مته‌ای از متوسط 30 متر به 90 متر و در برخی مناطق تا 200 متر شده بود. در طول همین مدت، سطح زمین‌های زیر کشت تحت آبیاری با آب‌های زیرزمینی دو برابر و در‌ عین‌ حال بر تعداد چاه‌های مذکور نیز به‌شدت افزوده شد. بدیهی است که چنین روندی نتیجه‌ای جز تخلیه سریع سفره‌ها و پایین‌افتادن سطح آب‌های زیرزمینی در پی نداشته باشد.

به‌ همین‌ دلیل طرح APFAMGS به‌ وسیله بعضی سازمان‌های مردم‌نهاد با حمایت سازمان جهانی کشاورزی و غذا (FAO) سازمان ملل و با این استدلال که مدیریت پایدار آب‌های زیرزمینی فقط از طریق آموزش نحوه استفاده از آن به مصرف‌کنندگان امکان‌پذیر است، طراحی و اجرایی شد. اهداف کلی این برنامه آموزشی به شرح زیر است:

- آموزش افراد ماهر که مسئولیت مدیریت آب‌های زیرزمینی را برعهده بگیرند.

- آگاه‌کردن کشاورزان از پویایی‌ آب‌های زیرزمینی و نتایج زیان‌بار مصرف بیش از اندازه آن

- صحبت در زمینه نگرانی‌های کشاورزان از مصرف بیش‌ از حد و یافتن راه‌حل‌هایی برای این مشکلات

- آموزش استفاده‌کنندگان از آب‌های زیرزمینی درباره منافع مشارکت در مدیریت منابع آب

- نهادسازی مدیریت جمعی آب‌های زیرزمینی برای حل مشکلات مرتبط با مدیریت پایدار آب‌های زیرزمینی

- تسهیل فرایند تشکیل کمیته‌های مدیریت آب‌های زیرزمینی به‌ وسیله بهره‌برداران این منابع با هدف نظارت بیشتر بر سطح آب‌های زیرزمینی، نزولات جوی و میزان برداشت

- معرفی و بهبود بودجه‌بندی آب مورد نیاز محصول، به‌عنوان ابزاری برای کمک به کشاورزان در شناسایی محصولات مناسبِ کشت متناسب با میزان (سطح) آب

- بهبود و ارتقای کشاورزی دوستدار محیط‌زیست از طریق آموزش در مدارس آب کشاورزان (Farmer Water Schools)

اهداف یادشده از طریق انجام یک‌سری فعالیت‌های منسجم پیگیری می‌شدند:

- معرفی رویکردهای اجتماعی به ثبت سیستماتیک و روزانه نزولات جوی با هدف فهم روند بارش‌ها

- نظارت مستمر بر عملکرد و سطح آب چاه‌ها در مناطق اجرای طرح

- ارتقای بودجه‌ریزی آب محصول از طریق انجام مطالعات تعادل‌بخشیِ آب

- توانمندسازی زنان و برانگیختن حساسیت‌های جنسیتی از طریق ارائه خدمات آموزشی برابر به زنان در نهادهای جامعه‌محور و نیز مشارکت‌دادن تمامی زنان در همه جوانب طرح

- تسهیل برقراری ارتباط از طریق نصب تابلوهای اطلاع‌رسانی روستایی که اطلاعات مربوط به ثبت میزان بارش‌ها و روند سطح آب‌های زیرزمینی را نشان می‌دهند.

- مستندسازی، تهیه صورت‌جلسات و ثبت همه نشست‌ها

در نهایت، انجام فعالیت‌های فوق منجر به نتایج زیر شد:

- شش‌هزار و 882 مرد و زن کشاورز آموزش دیدند و امروز به فهم دقیقی در زمینه سیستم‌های آب‌های زیرزمینی دست ‌یافته‌اند.

- هفت‌هزار و 29 خانواده‌ کشاورز به دانش انجام فعالیت‌های مرتبط با کشاورزی مبتنی بر آب‌ زیرزمینی در دسترس دست ‌یافته‌اند.

- تأسیس 574 نهاد جمعی با مشارکت برابر زنان و مردان

- اجرای شیوه‌های استفاده بهینه از منابع آب همچون مالچ‌پاشی، احداث بند، بهبود روش‌های آبیاری و ذخیره آب به‌ وسیله کشاورزان

- کاهش حجم پمپاژ آب و تعداد چاه‌های جدید

گفتنی است موفقیت این برنامه فراتر از آمار و ارقام ارائه‌شده است؛ به‌طوری‌که با ارتقای دانش مردم درباره آب‌های زیرزمینی و هیدرولوژی، امروزه آنها ابزاری در دست دارند که نه‌تنها قادر به مصرف صحیح آب در طول زندگی خود و فرزندانشان هستند؛ بلکه از امکان آموزش آن به سایر افراد نیز برخوردارند. به‌علاوه، آب‌های زیرزمینی که قبلا به‌ عنوان دارایی خصوصی برای مصرف شخصی تلقی می‌شدند، امروزه منبعی مشترک بین تمامی افراد روستاست که عامل مهمی در تقویت روحیه جمعی و همکاری بین همه افرادی که به این منبع وابسته‌اند، به‌شمار می‌رود.

این موفقیت به اندازه‌ای چشمگیر بوده است که بانک جهانی آن را به‌ عنوان «اولین نمونه موفق در مقیاسی چنین بزرگ در زمینه مدیریت منابع آب زیرزمینی توسط جوامع محلی و تنها از طریق توانمندسازی همراه با استفاده از دانش جدید و بدون هیچ‌گونه عامل انگیزشی مادی یا غیرمادی در سطح جهان» معرفی کرده است.