سعید مدنی؛ پژوهشگر مرجعی که نباید در بند باشد

  دکتر سعید مدنی یکی از پژوهشگران جدی و پرکار درباره مسائل اجتماعی ایران است که آثار علمی او (مقاله و کتاب) در زمره کارهای مرجع برای دانشگاهیان، اهل اندیشه و کارشناسان و مدیران کشور بوده است. متأسفانه به خاطر محدودیت‌های مغایر با معیارهای آکادمیک در نظام دانشگاهی ایران، او هیچ‌گاه نتوانست به عنوان یک عضو هیئت علمی مشغول شود، با آنکه از شایستگی علمی و اخلاق حرفه‌ای بالایی برخوردار بود و برخی از آثار پژوهشی‌اش منحصر‌به‌فرد و برای اهل علم و پژوهش مرجع هستند. با وجود این، مدنی با اعتقاد عمیق به کارهای علمی و پژوهشی برای شناخت مسائل و مشکلات جامعه و استفاده از آنها برای بهبود شرایط کشور، علیرغم همه محدودیت‌هایی که داشته، با شکیبایی و آرامش به کار علمی خود ادامه داده و در این مسیر، هم از ظرفیت‌های نهادهای رسمی استفاده کرده است و هم از ظرفیت‌های نهادهای مدنی؛ به گونه‌ای که در سابقه کارهای علمی او، از یک طرف سردبیری فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی با صاحب‌امتیازی دانشگاه علوم بهزیستی ایران و اجرای طرح‌های پژوهشی ملی در حوزه مواد مخدر و اعتیاد برای ستاد مبارزه با مواد مخدر دیده می‌شود و از سوی دیگر، فعالیت در نهادهای علمی مدنی مثل انجمن جامعه‌شناسی ایران و مؤسسه رحمان (رشد، حمایت، اندیشه) که سازمان‌های داوطلبانه مردم‌نهاد هستند. حاصل این فعالیت‌‌های علمی و پژوهشی کتاب‌هایی درباره مسائل کودکان (کودک‌آزاری در ایران، آسیب‌شناسی حقوق کودکان در ایران، خشونت علیه کودکان در ایران)، تن‌فروشی (جامعه‌شناسی روسپی‌گری، بررسی آسیب‌های اجتماعی روسپی‌گری)، اعتیاد در ایران، جامعه مدنی و کرونا، وضعیت توسعه انسانی در ایران، ضرورت مبارزه با پدیده فقر و نابرابری در ایران است. ویژگی برجسته همه این آثار این است که صرفا نظری نبوده و مبتنی بر داده‌‌های میدانی است که با حضور و مشارکت میدانی وی فراهم آمده‌اند. این موضوعات همه در زمره مسائل و مشکلات اجتماعی اصلی و اولویت‌دار جامعه ایران است و در نتیجه، می‌توانند برای شناخت و سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای کاهش آنها بسیار راهگشا باشند. از کارهای برجسته دیگر سعید مدنی، مدیریت یک طرح علمی جمعی است که با نام «گزارش وضعیت اجتماعی ایران (1380-1388)» در مؤسسه رحمان انجام شد. در این طرح بیش از 20 نفر از دانشگاهیان و صاحب‌نظران برجسته علوم اجتماعی مشارکت داشتند. این اثر پژوهشی گران‌سنگ که با رویکرد توسعه‌محور انجام شده است، تصویری از تحول 23 موضوع و مسئله اجتماعی مهم مثل سیاست‌های اجتماعی، جمعیت و نیروی انسانی، آموزش، مسکن، مهاجرت، جرم و... در بازه زمانی هشت‌ساله ارائه و راه‌حل‌هایی برای مهار و کاهش آنها پیشنهاد می‌کند. این کار گران‌قدر علمی پژوهشی، سرآغازی می‌شود برای گزارش‌های دوره‌ای بعدی که دومین آن با تمرکز بر موضوع همبستگی اجتماعی و نابرابری با مدیریت علمی میرطاهر موسوی توسط انتشارات آگاه منتشر شده و دوره زمانی 1388-1396 را دربر می‌گیرد. با توجه به شرایط جامعه ایران در یکی دو دهه اخیر و کوشش‌های انجام‌شده مردمی در حوزه عمومی برای طرح مسائل و مطالبات اجتماعی و شکل‌گرفتن اعتراضات اجتماعی، دکتر مدنی تمرکز مطالعاتی خود را در سال‌های گذشته بر تحولات و جنبش‌های اجتماعی قرار داده و در این راستا پژوهش‌هایی داشته و آثاری منتشر کرده است تا با شناخت علمی واقعیت‌ها، ضرورت‌ها و ظرفیت‌های تحول اجتماعی در ایران، مسیرهای واقع‌بینانه و به دور از هیجان‌زدگی و خشونت برای حل بنیادین مسائل جامعه و توسعه و پیشرفت کشور شناسایی شوند. مهم‌ترین آثار مدنی در این زمینه عبارت‌اند از: روان‌شناسی و تغییرات اجتماعی (ترجمه)، جماعت‌گرایی و برنامه‌های جماعت‌محور، جنبش‌های اجتماعی و دموکراتیزاسیون، جنبش‌های اجتماعی و امید، و مظاهرات سلمیه: گزارش اعتراضات آب در خوزستان. اگر دکتر مدنی امروز از نعمت آزادی برخوردار بود، به پژوهش‌های علمی خود در این زمینه ادامه می‌داد و با کارهای میدانی کوشش می‌کرد تا توصیف‌ها، تبیین‌ها و تحلیل‌های داده‌محور و دانش‌بنیان از حوادث 1401 و مسائل مرتبط با آن ارائه کند. استفاده از چنین کارهایی برای مدیران و سیاست‌گذاران واقع‌گرا و دلسوز برای جامعه یک ضرورت است. نارضایتی‌ها و مطالبه‌گری‌‌های اجتماعی و سیاسی و اعتراضات، پویش‌ها و جنبش‌های اجتماعی برای برآوردن آنها، یکی از پدیده‌‌های اجتماعی متداول در همه جوامع امروز است. نظام‌های حکمرانی برای مواجهه با آنها دو رویکرد و رویه می‌توانند اتخاذ کنند: رویکرد کنترل معترضان، و رویکرد برآورده‌کردن مطالبات گروه‌های مختلف مردم و کاهش نارضایتی‌ها و اعتراضات. نظام‌های حکمرانی مردم‌سالار، معمولا رویکرد دوم را در پیش می‌گیرند. برای سیاست‌گذاری در مسیر کاهش نارضایتی‌ها و اعتراضات با برآوردن انتظارات مردم و حل مسائل و مشکلات جامعه، پژوهش‌های اجتماعی که با رویکرد علمی واقع‌‌بینانه و انتقادی انجام می‌شوند بسیار ضروری و راهگشا هستند. 

در یک نظام حکمرانی که رویکرد کاهش نارضایتی را اتخاذ می‌کند، پژوهشگران، اندیشمندان و دانشگاهیانی همچون سعید مدنی که با دلسوزی برای مردم و کشورشان با رویکرد علمی و انتقادی به کنشگری علمی و اجتماعی می‌پردازند، باید مورد توجه و تکریم قرار گیرند و به نظراتشان در سیاست‌گذاری و برنامه‌‌ریزی اهمیت داده شود. دریغ و درد که امروز به رویکرد کاهش نارضایتی توجه نمی‌شود و بنابراین برخی افرادی همچون مدنی در زندان یا در محدودیت و در حاشیه هستند؛ در نتیجه، مسائل اجتماعی کشور روز به روز پیچیده‌‌تر، گسترده‌تر و بحرانی‌تر شده است.

اجتماع علمی و اهل اندیشه و پژوهش و دلسوزان کشور قدر امثال سعید مدنی را نیک می‌دانند. آثار دکتر سعید مدنی در حوزه مسائل اجتماعی از متنهای علمی مرجع و پراستناد بوده و خواهد ماند. زندانی‌بودن چنین افرادی نظام حکمرانی و جامعه را از کنشگری علمی و اجتماعی مسئولانه و سازنده آنها 

محروم می‌کند.

*دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی 

و رئیس اتحادیه انجمن‌های علوم اجتماعی ایران