جدال آب

 اعتراضات آب در بالادست و پایین‌دست زاینده‌رود ماجرایی تازه نیست؛ بارها کشاورزان و مردم سه استان چهارمحال‌و‌بختیاری، اصفهان و یزد رو‌در‌روی هم ایستاده و سر حقابه مجادله کرده‌اند. گاهی این مجادلات به جای باریک کشیده و برخی نسبت به بروز تعارضات جدی آب هشدار داده‌اند. هرچند ‌روایات مردم هر استان از ماجرا متفاوت است، اما کارشناسان معتقد‌ند ‌عامل اصلی این مجادلات، حکمرانی نادرست آب و نگاه منطقه‌ای و نه ملی به منابع آب بوده است.

جدال در بالادست و پایین‌دست رود

در فروردین سال 1393‌، مردم شهرکرد در اعتراض به طرح انتقال آب از تونل بهشت‌آباد، گلاب و سد و تونل کوهرنگ 3 تجمع کردند و آن را غیرکارشناسی دانستند.

در مقابل، گروهی از مردم اصفهان و کشاورزان تجمع دیگری برگزار کردند و خواستار تکمیل هرچه سریع‌تر این پروژه شدند. تقابل کشاورزان و مردم دو استان درباره انتقال آب به همین‌‌جا ختم نشد و بار دیگر در اواخر پاییز سال 1400 رویارویی دیگری شکل گرفت. این رویارویی سبب شد ‌برخی رسانه‌ها و فعالان رسانه‌های اجتماعی اصطلاح جدال آب را به میان کشیده و هشدار دهند که با تشدید بحران آب، بیم جدال آب وجود دارد.

حالا با گذشت حدود سه سال از آن ماجرا، این تقابل به نوعی دیگر بین کشاورزان و مردم اصفهان و یزد شکل گرفته است. شنبه هفته گذشته کشاورزان شرق اصفهان پس از حدود 30 روز تجمع در اعتراض به جاری‌نشدن آب زاینده‌رود، به ایستگاه‌های پمپاژ شماره سه و چهار تخریب کردند و این عمل منجر به خسارت و قطعی آب در یزد شد. در نتیجه دولت ناچار شد که روزهای 17 و 18 فروردین را در یزد تعطیل و آب را در زاینده‌رود  رهاسازی کند.

این اتفاق در شرایطی افتاد که مردم و کشاورزان هر استان روایت متفاوتی از ماجرا دارند و در حالی که در بالادست رود انتقال آب را اشتباه می‌دانند و این موضوع را عامل تخریب اقلیم محل سکونت خود می‌دانند، در پایین‌دست رود این موضوع را حیاتی تلقی می‌کنند و ادامه زندگی و کسب‌وکار خود را مشروط بر تداوم انتقال آب می‌دانند.

روایات مردم از جدال آب

مردم چهارمحال‌وبختیاری با اشاره به اینکه این استان سرچشمه سه رود پرآب کشور یعنی زاینده‌رود، دز و کارون بوده است، می‌گویند‌ طرح‌های انتقال آب جان این رودخانه‌ها را گرفته و سبب خشکی و کم‌آبی رودهای پرآب این منطقه شده است. آنها توضیح می‌دهند که چیزی حدود نیمی از مردم این استان با مشکل تأمین آب شرب مواجه هستند و آبرسانی به برخی مناطق این استان با تانکر انجام می‌شود. آنها توضیح می‌دهند که اولین زخم بر پیکره کارون و زردکوه با اجرای تونل اول کوهرنگ زده شد و با اجرای این تونل ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب از کارون به زاینده‌رود منتقل شد تا آب مورد نیاز صنایع و برنج‌کاری و کشاورزی اصفهان تأمین شود و این پروژه در فازهای بعدی ادامه یافت.

چهارمحال‌وبختیاری‌ها به انتقال آب از دریای عمان به اصفهان هم اشاره می‌کنند و می‌گویند لابی قوی نمایندگان اصفهان در مجلس و در سطوح حاکمیتی سبب شده صنایع زیادی در اصفهان مستقر شود و مصرف آب این استان بالا رود و در نتیجه با انتقال آب به منابع آب سایر استان‌ها فشار آورده شود.

اصفهانی‌ها اما این روایت را قبول ندارند و می‌گویند کشت برنج در اصفهان بسیار کاهش داشته و مصرف آب صنایع بسیار اندک و فقط در حدود شش تا هفت درصد است. آنها از توسعه درخور توجه باغات و کشاورزی در استان بالادست یعنی چهارمحال‌و‌بختیاری می‌گویند و توضیح می‌دهند این مسئله عامل فشار بر سرچشمه زاینده‌رود است و سبب شده اصفهان با تنش آبی شدیدی مواجه شود؛ تا حدی که فرونشست هولناک در این منطقه رخ دهد و آثار تاریخی هم از گزند این ماجرا در امان نمانند و از آن سو برخی مناطق مسکونی اصفهان هم به دلیل وضعیت هشداردهنده فرونشست زمین تخلیه شوند.

یکی از نمونه‌های اثرات فرونشست زمین، وضعیت شهرک نیروی هوایی ارتش در منطقه «خانه اصفهان» است. در این شهرک که احداث آن به قبل از انقلاب برمی‌گردد، حدود شش هزار نفر از افسران و خلبانان و خانواده‌های آنها زندگی می‌کردند. در سال‌های گذشته، ساختمان‌های این شهرک درگیر فرونشست زمین شده‌اند؛ به حدی که ساکنان آن در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ مجبور به ترک خانه‌های خود شده‌اند و هم‌اکنون نیز تعداد انگشت‌شماری در این شهرک زندگی می‌کنند.

از آن سو، اصفهانی‌ها می‌گویند یزد قطب تولید برخی محصولات کشاورزی از‌ جمله خیار گلخانه‌ای و پسته است و صنایع آب‌بر زیادی در این استان کویری مستقر شده است. آنها توضیح می‌دهند کشاورزی و صنعت در یزد وابسته به منابع آب زاینده‌رود است و همین توسعه نادرست اشتغال در یزد باعث فشار بر منابع آب رودخانه شده است.

در نهایت یزدی‌ها روایت دیگری از مواجهه با بحران آب دارند. در یزد از مجموع 19 دشت، 17 دشت وضعیت ممنوعه یا ممنوعه بحرانی آب دارد. این به معنی است که در اکثر دشت‌های استان میزان برداشت بیش از میزان آبی است که هر سال وارد سفره‌های زیرزمینی می‌شود و در نتیجه در سفره‌های آب زیرزمینی استان سطح آب هرساله پایین‌تر از سال قبل قرار می‌گیرد. یزدی‌ها توضیح می‌دهند اکثر روستاهای استان در معرض خشک‌سالی قرار گرفته‌اند و کشاورزی در بسیاری از روستاها از رونق افتاده و خالی از سکنه شده است و بسیاری از روستاها و مناطق ییلاقی استان در ایام عید اصلا رنگ و بوی بهاری و سرسبزی فصل بهار را نداشتند. آنها می‌گویند بیشتر درختان و چشمه‌سارها خشک شده‌اند و کشاورزی در این استان دیگر معنی ندارد و مردم ناچار به اشتغال در صنایع هستند. از آن سو بیشتر مردم این استان درگیر کمبود آب شرب هستند و آنچه در استان یزد از منابع آب باقی مانده، چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیقی است که شور و لب‌شور است و به‌هیچ‌وجه مناسب شرب نیست.

سال سخت آب

این روایت‌ها در شرایطی است که گزارش‌های آماری حاکی از آن است که کشور امسال یکی از سخت‌ترین سال‌های آبی را از نظر میزان بارش‌ها تجربه می‌کند.

آمارهای موجود تا 9 فروردین امسال می‌گوید ورودی سدهای کشور نسبت به سال گذشته ۳۱ درصد کاهش یافته و در مقایسه با میانگین پنج‌ساله، افت ۴۴درصدی را تجربه کرده است. از سوی دیگر، میزان بارش‌ها در سال آبی جاری ۳۴ درصد کمتر از متوسط بلندمدت بوده و برخی استان‌ها مانند هرمزگان، سیستان‌وبلوچستان و بوشهر بیش از ۵۰ درصد کاهش بارندگی را تجربه کرده‌اند. همچنین برخی از استان‌ها مانند تهران، اصفهان، خراسان رضوی، هرمزگان و مرکزی در وضعیت قرمز آبی قرار دارند.

همچنین بر اساس گزارشی که در اواخر اسفند سال گذشته منتشر شد، حجم ذخایر 14 سد مهم کشور کمتر از 15 درصد است. در همین زمینه ایمنا به نقل از فیروز قاسم‌زاده، مدیرکل دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور خبر داده است که تا 21 اسفند سال 1403 میزان ورودی آب به مخازن سدهای کشور نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۲۸ درصد کاهش یافته است. به عبارت دیگر، میزان ورودی به مخازن سدهای کشور در سال آبی گذشته برابر ۱۳.۲۶ میلیارد مترمکعب بوده و حالا معادل ۹.۵۸ میلیارد مترمکعب است. این در حالی است که خروجی از سدها تغییر معناداری نداشته است.

بر اساس این گزارش، حجم موجود مخازن برخی سدهای مهم ۱۰ استان کشور اعم از تهران، البرز، اصفهان، خراسان رضوی، حوضه قمرود، هرمزگان، زنجان، کرمان، فارس و مرکزی کمتر از ۱۵ درصد پرشدگی دارد و سدهای تأمین‌کننده آب شرب تهران در وضعیت مناسبی نیستند، به‌طوری که سد امیرکبیر و لار به ترتیب شش و یک درصد و سد لتیان و ماملو هرکدام ۱۱ درصد پرشدگی دارند.

همچنین پرشدگی سد زاینده‌رود اصفهان ۱۱ درصد، سد دوستی خراسان رضوی ۱۰ درصد، سد طرق خراسان رضوی ۱۲ درصد، سد پانزده خرداد حوضه قمرود ۱۱ درصد، سد استقلال هرمزگان هشت درصد، سد شمیل و نیان هرمزگان سه درصد، سد تهم زنجان ۱۳ درصد، سد تنگوئیه سیرجان کرمان هشت درصد، سد رودبال داراب سه درصد و سد ساوه مرکزی ۹ درصد تا ۲۱ اسفند امسال به ثبت رسیده است.

علاوه بر این، بر اساس آمار شبکه ایستگاه‌های مبنا، وزارت نیرو در سال آبی جاری تاکنون با کاهش ۳۶درصدی بارش نسبت به متوسط بلندمدت مواجه بوده است و پنج استان کشور با کاهش بیش از ۵۰ درصد بارش‌های سالانه مواجه بوده‌اند و امسال یکی از سال‌های بسیار خشک کشور محسوب می‌شود.

وضعیت منابع آب در بالادست و پایین‌دست زاینده‌رود هم چندان تعریفی ندارد. در همان تاریخ 21 اسفند سال 1403 مهر به نقل از هاشم فاطمی، مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای چهارمحال‌وبختیاری نوشته است در سال آبی جاری در چهارمحال‌وبختیاری کمبود 55درصدی بارش‌ها تجربه شده است و این استان دو سال خشک پی‌درپی را پشت سر می‌گذارد و جزء یکی از خشک‌ترین استان‌های کشور شناخته می‌شود.

بنا بر گفته هاشمی، کاهش 55درصدی کمبود بارش‌ها در حالی رخ می‌دهد که چهارمحال‌وبختیاری سال گذشته هم ۴۰ درصد کاهش بارندگی‌ها را تجربه کرده است و سد زاینده‌رود به‌ عنوان یک منبع تأمین آب شرب در این استان، ۹۰ درصد کاهش حجم دارد و بخشی از ۱۰ درصد آب موجود در این سد غیرقابل استفاده است.

علاوه بر چهارمحال‌وبختیاری که بالادست زاینده‌رود به شمار می‌آید، گزارش‌های مشابهی درباره اصفهان وجود دارد.

در دوم فروردین سال 1404 مجتبی موسوی‌نائینی، مدیر بهره‌برداری و نگهداری از سد زاینده‌رود، به مهر گفته است: «ذخیره سد زاینده‌رود به ۱۶۲ میلیون مترمکعب رسیده است. این در حالی است که ذخیره سد زاینده‌رود سال گذشته در چنین روزی (دوم فروردین ۱۴۰3) ۳۲۸ میلیون مترمکعب بود.

سد زاینده‌رود با ظرفیت اسمی یک‌میلیاردو ۲۳۹ میلیون مترمکعب به‌ عنوان یکی از اصلی‌ترین سدهای مرکز کشور و تأمین‌کننده آب آشامیدنی، محیط زیست، کشاورزی و صنعت در منطقه مرکزی ایران است.

اوضاع در یزد هم به همین منوال است. جواد محجوبی، مدیرعامل شرکت سهامی آب منطقه‌ای یزد، از کاهش بیش از ۳۶درصدی میزان بارندگی‌های از اول سال آبی جدید تا ۲۲ اسفندماه در استان نسبت به مدت مشابه سال گذشته خبر داده است.

او با بیان اینکه متوسط بارندگی کشور در سال آبی جاری ۱۰۲.۵ میلی‌متر بوده است، متوسط بارندگی سالانه استان یزد بر اساس آمار ۳۹ساله (منتهی به سال آبی1403) حدود ۹۶.۴ میلی‌متر است که کمترین مقدار بارش متوسط سالانه در بین استان‌های کشور است.

کارشناسان چه می‌گویند؟

با تمام این اوصاف، کارشناسان معتقدند حکمرانی نادرست آب عامل اصلی این اتفاق است. هدایت فهمی، مدیرکل سابق منابع آب وزارت نیرو، به «شرق» می‌گوید‌ میزان آب انتقال‌یافته به یزد عددی در حدود 70 میلیون مترمکعب است که این میزان آب می‌توانست به‌جای انتقال از منابع دیگر از بازچرخانی پساب شهری، کشاورزی و صنایع تأمین شود.

او اعتقاد دارد‌ انتقال آب رویکرد نادرستی بوده است و با انتقال آب، مصرف بهینه آب نادیده گرفته شده و تقاضای جدیدی برای آب انتقالی شکل گرفته است.

این کارشناس تأکید می‌کند‌ عمده منابع آب کشور صرف کشاورزی می‌شود و کشاورزی در بسیاری از استان‌های ایران ازجمله یزد و اصفهان هیچ توجیهی ندارد و اصولا اقتصاد ایران نباید بر مبنای توسعه کشاورزی محور باشد.

رضا آقایی، دیگر کارشناس منابع آب، به «شرق» توضیح می‌دهد روایت مردم سه استان از مشکلات حوضه زاینده‌رود بخشی از واقعیت است و تمام واقعیت نیست.

او توضیح می‌دهد در چهارمحال‌وبختیاری توسعه باغات و کشاورزی به ‌صورت مداوم اتفاق افتاده است و در اصفهان سطح درخور توجهی فضای سبز شهری وجود دارد یا صنایع آب‌بر مستقر شده است. همچنان که این اتفاق در یزد هم رخ داده است.

این کارشناس ادامه می‌دهد‌ البته میزان آب انتقالی به یزد رقم شایان توجهی نیست و بود و نبود آن فرقی به حال زاینده‌رود ندارد، اما همین میزان آب انتقالی، تقاضای جدید برای صنایع یزد ایجاد کرده و این روند نادرست است.

آقایی تأکید می‌‌کند انتقال آب راهکار توسعه پایدار نیست و توسعه اقتصادی استان‌ها باید بر مبنای ظرفیت زیستی آنها انجام می‌شد، اما پرسش این است که با تعطیلی کشاورزی یا فلان صنعت آیا دولت شغل جایگزین برای مردم ایجاد می‌کند؟ و مردم به‌درستی نگران شغل و معیشت خود هستند.

این کارشناس با تأکید بر اینکه نگاه به مسئله آب در کشور جزیره‌ای و منطقه‌ای بوده است و نه ملی، می‌گوید‌ نمایندگان مجلس بیشترین قصور را در تحمیل طرح‌های نادرست و غیرکارشناسی به حوزه‌های انتخابیه خود دارند.