دوراهی امید و تردید

پرهام پوررمضان-پژوهشگر  علم  سیاست: مذاکرات اخیر میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا در عمان، گامی بی‌سابقه و مهم در میانه موجی از تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی محسوب می‌شود. این گفت‌وگوها که ‌روز شنبه با میانجیگری دولت عمان و در فضای غیررسمی برگزار شد، بار دیگر پرونده حساس هسته‌ای ایران و روابط پرتنش  تهران-واشنگتن را به صدر اخبار بازگرداند. حال با توجه به موارد مذکور، در این کوتاه نوشتار‌ قصد بر نگاهی عمیق‌تر به ابعاد این گفت‌وگوها و پیش‌بینی فضای دور دوم که قرار است در هفته آینده برگزار شود دارم‌ که حکایت از چالش‌های مهم و بعضا ساختاری دارد.

1- بستر مذاکرات؛ از تقابل به تعامل مشروط

در طول یک دهه گذشته، روابط ایران و آمریکا فراز‌و‌نشیب‌های زیادی را تجربه کرده است. از توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ تا خروج آمریکا از برجام در دوران دونالد ترامپ، از اعمال تحریم‌های فلج‌کننده تا تقابل‌های مستقیم در منطقه، همه این عوامل باعث شد هرگونه مذاکره میان این دو کشور با بدبینی و تردید همراه باشد. اما برگزاری مذاکرات اخیر در عمان، نشان داد همچنان ظرفیت دیپلماتیک برای گفت‌وگو حفظ شده است. مسئله مهم‌ اینجاست که این گفت‌وگوها صرف به معنای بازگشت به برجام یا احیای کامل آن نیست، بلکه هر دو طرف تلاش دارند در یک چارچوب غیررسمی و مشروط، خواسته‌های حیاتی خود را پیش ببرند؛ ایران در پی کاهش تحریم‌ها و آزادسازی دارایی‌های بلوکه‌شده است‌ و آمریکا خواستار توقف فعالیت‌های هسته‌ای حساس ایران، خصوصا غنی‌سازی با خلوص بالا (بیش از ۶۰ درصد).

2- مطالبات متقابل؛ سقف بلند انتظارات

در مذاکرات اخیر، ایران اعلام کرد که بدون رفع بخشی از تحریم‌ها و تضمین‌هایی برای بهره‌مندی اقتصادی، هیچ تغییری در برنامه هسته‌ای خود نخواهد داد. این در حالی است که آمریکا نگران «نقطه گریز» ایران برای دستیابی به ظرفیت تولید سلاح هسته‌ای است. ازاین‌رو می‌توان خواسته‌های ایران را در قالب آزادسازی بخشی از دارایی‌های بلوکه‌شده در کشورهای ثالث (کره‌ جنوبی، عراق و ژاپن)، لغو بخشی از تحریم‌های نفتی و بانکی و تضمین بهره‌مندی از منافع اقتصادی توافق و مطالبات آمریکا با توقف غنی‌سازی بالای ۶۰ درصد، همکاری بی‌قید‌و‌شرط با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و پایبندی ایران به تعهدات پادمانی صورت‌بندی کرد. این فاصله میان خواسته‌ها، مذاکره را به یک بازی پیچیده چانه‌زنی تبدیل کرده است؛ به‌ویژه در شرایطی که اعتماد متقابل وجود ندارد.

3- نقش بازیگران منطقه‌ای؛ موانع فرامنطقه‌ای

یکی از چالش‌های اصلی دور دوم مذاکرات، ورود یا دخالت بازیگران ثالث است که تمایل یا توانایی تأثیرگذاری بر روند مذاکرات را دارند. اسرائیل بارها اعلام کرده که اجازه نخواهد داد ایران به «آستانه هسته‌ای» برسد و حتی در صورت شکست مذاکرات، ممکن است اقدام نظامی انجام دهد. کشورهای حوزه خلیج فارس نیز نگران آن هستند که هرگونه توافق جدید، به افزایش نفوذ منطقه‌ای ایران منجر شود. هم‌زمان، آمریکا هم باید به متحدان سنتی خود پاسخ دهد که نگران امتیاز‌دادن بیش‌ از‌ حد به تهران هستند. نقش عربستان سعودی، ترکیه و حتی روسیه و چین‌ در شکل‌گیری معادله‌های جدید در خاورمیانه، از عواملی است که نباید نادیده گرفته شود.

4- چالش‌های داخلی؛ تقابل نیروهای درون‌سیستمی

هم در تهران و هم در واشنگتن، مذاکرات عمان مخالفانی جدی دارد. در ایران، برخی جریان‌های سیاسی محافظه‌کار، توافق با آمریکا را نشانه‌ای از «عقب‌نشینی» تلقی می‌کنند. از سوی دیگر، در آمریکا و با نزدیک‌شدن به هرگونه توافق احتمالی ممکن است ‌فضا با انتقاد جمهوری‌خواهان مواجه شود که همواره مخالف سیاست مماشات با ایران بوده‌اند. نکته حیاتی اینجاست که حتی در صورت توافق موقت یا گام‌به‌گام، تضمینی برای اجرای آن وجود ندارد، مگر اینکه ساختار حقوقی و پشتیبانی سیاسی کافی برایش فراهم شود.

5- مکانیسم اجرائی احتمالی؛ توافق موقت یا گام‌به‌گام؟

با توجه به فاصله زیاد مواضع دو طرف، بعید است در دور دوم مذاکرات عمان، توافقی جامع مانند برجام حاصل شود؛ در عوض‌ احتمال دارد طرفین به یک توافق موقت یا ‌گام‌به‌گام تن دهند. در چنین چارچوبی، ایران بخشی از فعالیت‌های حساس هسته‌ای خود را تعلیق می‌کند، آمریکا بخشی از تحریم‌ها را رفع یا معلق می‌کند و در نهایت سازوکاری برای ادامه گفت‌وگوها و راستی‌آزمایی ایجاد می‌شود.

6- پرونده غزه و تأثیر آن بر مذاکرات

درگیری‌ها در نوار غزه و تنش‌های میان ایران و اسرائیل، سایه سنگینی بر مذاکرات انداخته است؛ به‌طوری که می‌توان بیان کرد ‌تا زمانی که بحران غزه ادامه دارد، امکان توافقی پایدار و راهبردی میان تهران و واشنگتن وجود نخواهد داشت؛ زیرا هرگونه امتیاز‌دادن به ایران در چنین فضایی، از سوی متحدان آمریکا در منطقه‌ به منزله «تسلیم در برابر محور مقاومت» تلقی می‌شود.

نتیجه‌گیری

‌در پایان این ‌نوشتار باید بیان کرد که‌ دور دوم مذاکرات عمان در حالی برگزار می‌شود که فضای عمومی و منطقه‌ای به‌شدت ملتهب و متزلزل است. اگرچه برگزاری دور اول مذاکره نشان‌دهنده تمایل دو طرف برای حل‌وفصل مسائل از مسیر دیپلماتیک است، اما چالش‌های ساختاری، مطالبات متقابل، فشارهای داخلی و دخالت بازیگران منطقه‌ای، آینده این روند را مبهم کرده است. آیا دو طرف می‌توانند از تنگنای سیاسی عبور کرده و به توافقی ولو محدود دست یابند؟ پاسخ به این پرسش‌ نه‌تنها سرنوشت پرونده هسته‌ای ایران، بلکه آینده امنیت در خاورمیانه را نیز تعیین خواهد کرد.