زنده‌کردن فسیل‌ها
آیا درهای پارک ژوراسیک به روی ما گشوده شده است؟
برخی اخبار که در رسانه‌های گروهی منتشر می‌شوند، به تب تند می‌مانند. ناگهان می‌آیند، ذهن‌ها را درگیر خود می‌کنند، به بسیاری محافل مجازی و حقیقی راه می‌یابند، سپس عرق می‌کنند و از ذهن مردم می‌گریزند. به‌علاوه، این گونه خبرها معمولا پس از چند بار نقل‌شدن دگردیسی پیدا می‌کنند و از اصل خود دور می‌شوند. چند روزی است خبر آمده که پژوهشگران توانسته‌اند دیوگرگ را که حدود ۱۰ هزار سال پیش منقرض شده، زنده و آوای وحشی آن را در طبیعت امروز طنین‌انداز کنند. در این نوشته می‌خواهم به این خبر بپردازم؛ بنابراین نخست دیوگرگ را معرفی می‌کنم، سپس به کوشش‌هایی که پژوهشگران در زمینه انقراض‌زدایی از جمله برای دیوگرگ انجام داده‌اند می‌پردازم و در پایان بحث‌های مربوط به فن انقراض‌زدایی را از نظر می‌گذرانم.
محمد کرام‌الدینی -محمد کرام‌الدینی : برخی اخبار که در رسانه‌های گروهی منتشر می‌شوند، به تب تند می‌مانند. ناگهان می‌آیند، ذهن‌ها را درگیر خود می‌کنند، به بسیاری محافل مجازی و حقیقی راه می‌یابند، سپس عرق می‌کنند و از ذهن مردم می‌گریزند. به‌علاوه، این گونه خبرها معمولا پس از چند بار نقل‌شدن دگردیسی پیدا می‌کنند و از اصل خود دور می‌شوند. چند روزی است خبر آمده که پژوهشگران توانسته‌اند دیوگرگ را که حدود ۱۰ هزار سال پیش منقرض شده، زنده و آوای وحشی آن را در طبیعت امروز طنین‌انداز کنند. در این نوشته می‌خواهم به این خبر بپردازم؛ بنابراین نخست دیوگرگ را معرفی می‌کنم، سپس به کوشش‌هایی که پژوهشگران در زمینه انقراض‌زدایی از جمله برای دیوگرگ انجام داده‌اند می‌پردازم و در پایان بحث‌های مربوط به فن انقراض‌زدایی را از نظر می‌گذرانم.
دیوگرگ
دیوگرگ (Canis dirus) که با سریال «بازی تاج و تخت» شهرت یافت، گونه‌ای منقرض‌شده است که در حدود ۱۲۵ تا ۱۰ هزار سال پیش، یعنی در دوران پلئیستوسن در آمریکای شمالی زندگی می‌کرد. جثه آن حدود 25 درصد از گرگ خاکستری امروزی بزرگ‌تر بود، فک‌ها و دندان‌هایی به نسبت بزرگ داشت، می‌توانست حیوانات بزرگ را شکار کند و موی بدنش ضخیم و متراکم و رنگ آن روشن‌تر از گرگ خاکستری امروزی و متمایل به سفید بود.
انقراض آن به احتمال زیاد در پی تغییرات شدید اقلیمی و نیز شکارگری انسان و در نتیجه انقراض بسیاری از گیاه‌خواران بزرگ در پایان دوران پلئیستوسن روی داد. دیوگرگ با وجود اندازه بزرگ‌تر و ظاهر متفاوت، از نظر ژنتیک بسیار شبیه به گرگ خاکستری امروزی بود و بیش از 99 درصد ساختار ژنی آن مشابه با گرگ خاکستری بود، اما ۸۰ ژن متفاوت درخور توجه داشت. شماری از این ژن‌ها در تعیین اندازه بدن سگ و گرگ امروزی نقش دارند. دیوگرگ متعلق به تباری تکاملی است که گرگ امروزی، شغال و سگ‌های وحشی آفریقایی از آن منشأ گرفته‌اند. این گونه حدود ۴٫۵ میلیون سال پیش از شاخه اصلی جدا شد و سپس، حدود ۲٫۶ میلیون سال پیش، با گونه‌های دیگر -از جمله نیاکان گرگ‌های خاکستری و کایوت‌های امروزی- آمیزش ژنتیکی داشته است.
انقراض‌زدایی چیست؟
انقراض‌زدایی یا احیای گونه‌های منقرض‌شده یعنی فرایند بازگرداندن گونه‌های منقرض‌شده، با استفاده از علوم ژنتیک، زیست‌فناوری، شبیه‌سازی و زیست‌شناسی حفاظت. انقراض‌زدایی که روزگاری دست‌نیافتنی و خیال‌پردازانه به نظر می‌رسید، اکنون به یکی از مباحث جدی و پرچالش علمی تبدیل شده است. پژوهشگران انقراض‌زدایی تلاش می‌کنند گونه‌های منقرض‌شده را بازسازی یا بازآفرینی کنند، به طوری که به نسخه اصلی و منقرض‌شده نزدیک باشند. سه روش اصلی برای این کار وجود دارد:
- شبیه‌سازی یا کلونینگ: کاربرد سلول‌های برجای‌مانده از گونه منقرض‌شده برای ایجاد نسخه زنده با باردار‌کردن جانوران خویشاوند.
- پرورش انتخابی: اصلاح تدریجی نژاد خویشاوندان زنده برای تبدیل آنها به گونه منقرض‌شده.
- ویرایش ژنوم: کاربرد فناوری‌هایی مانند کریسپر برای ویرایش ژن‌های خویشاوندان نزدیک و شبیه‌کردن آنها به ژنوم گونه منقرض‌شده.
تاریخچه مختصر انقراض‌زدایی
اندیشه زنده‌کردن انسان‌ها یا جانوران مرده از گذشته‌های دور در ادبیات و داستان‌های علمی-تخیلی وجود داشته است؛ فرانکنشتاین و پارک ژوراسیک نمونه‌هایی از این اندیشه‌هاست. اما بحث‌های علمی جدی درباره انقراض‌زدایی اواخر قرن بیستم همگام با پیشرفت‌های زیست‌شناسی آغاز شد. در سال ۲۰۰۳ پژوهشگران گونه‌ای بز کوهی پیرنه به نام بوکاردو را که در سال ۲۰۰۰ منقرض شده بود، با استفاده از سلول‌های منجمد‌شده شبیه‌سازی کردند. این جانور نخستین حیوان منقرض‌شده بود که انقراض‌زدایی شد، اگرچه چند دقیقه پس از تولد مُرد. این تجربه سبب شد انقراض‌زدایی موضوعی عملی و امکان‌پذیر در نظر گرفته شود. در میان پروژه‌های انقراض‌زدایی چند مورد برجسته‌تر به نظر می‌رسند:
- ماموت پشمالو، پروژه دانشگاه هاروارد (جورج چرچ): پژوهشگران هنوز در حال ترکیب دی‌ان‌ای ماموت با فیل آسیایی هستند و هنوز تولدی رخ نداده است.
- کبوتر مسافر: پژوهشگران هنوز در حال بازسازی ژن‌ها هستند.
- گرگ تاسمانی، پروژه دانشگاه ملبورن: پژوهشگران هنوز در حال رمزگشایی ژنوم‌اند.
- آوروخس (نیای گاو اهلی)، پروژه‌ای اروپایی: پژوهشگران چند دورگه تولید کرده‌اند.
- دیوگرگ: که این نوشته درباره آن است.
انقراض‌زدایی از دیوگرگ
در سال ۲۰۲۱، گروهی از پژوهشگران موفق شدند دی‌ان‌ای باقی‌مانده از فسیل‌های دیوگرگ را بازیابی کنند. سپس در سال ۲۰۲۳ پژوهشگران کولاسال تصمیم گرفتند با استفاده از یک دندان ۱۳هزار‌ساله که در ایالت اوهایو یافته‌اند و یک جمجمه ۷۲هزار‌ساله که در آیداهو پیدا کرده‌اند، ۲۰ ژن گرگ خاکستری را طوری دست‌کاری کنند تا ویژگی‌های کلیدی دیوگرگ در آنها ایجاد شود. آنها با فهرستی از ژن‌های دیوگرگ، پروژه انقراض‌زدایی آن را آغاز کردند. نخست، سلول‌هایی از خون گرگ خاکستری جدا کردند، در آزمایشگاه کشت دادند و دی‌ان‌ای آنها را دست‌کاری کردند. پژوهشگران کولاسال تصمیم گرفتند برای پروژه انقراض‌زدایی دیوگرگ ۲۰ ژن آن را ویرایش کنند، اما در نهایت ۱۵ ژن را دست‌کاری و از دست‌کاری پنج ژن باقی‌مانده خودداری کردند.
چون پژوهش‌های پیشین نشان داده بود دست‌کاری و جهش آن پنج ژن ممکن است موجب ناشنوایی و نابینایی گرگ شود. از‌این‌رو تیم شرکت کولاسال به جست‌وجوی نسخه‌هایی از این پنج ژن پرداخت که در سگ و گرگ خاکستری وجود دارند اما بیماری ایجاد نمی‌کنند. آنها این جهش‌های جایگزین و بی‌خطر را به سلول‌های گرگ خاکستری وارد کردند و سپس دی‌ان‌ای ویرایش‌شده را از سلول‌های خون گرگ خاکستری به درون تخمک خالی سگ منتقل کردند و با این شیوه ده‌ها تخمک تولید کردند و در بدن سگ‌هایی بزرگ که نقش مادران جایگزین را ایفا می‌کردند، کاشتند. بیشتر جنین‌ها رشد نکردند، اما چهار توله به دنیا آمدند.
یکی از آنها 10 روز پس از تولد بر اثر پارگی روده جان باخت، اگرچه کالبدشکافی نشان داد این مرگ ناشی از جهش ژنتیکی مضر نبوده است. از میان تعداد زیادی جنین که پژوهشگران تولید کردند، سه توله گرگ سالم که برخی از ویژگی‌های دیوگرگ را دارند، به دنیا آمدند: دو توله نر (با نام‌های رومولوس و رموس) که اکنون شش‌ماهه هستند و یک توله ماده (به نام خالیزی) که دوماهه است. آنها جثه بزرگ و موهای ضخیم با رنگ روشن دارند که در گرگ‌های خاکستری یافت نمی‌شوند. شرکت کولاسال این گرگ‌ها را در تأسیساتی خصوصی به وسعت دو هزار هکتار در مکانی نامعلوم در شمال ایالات متحده نگهداری می‌کند.
نتیجه‌گیری
بنابراین آنچه به عنوان زنده‌شدن دیوگرگ در خبرها آمده، نادرست یا بهتر است بگوییم نادقیق است. این سه توله، در واقع گرگ خاکستری هستند که چند صفت دیوگرگ را دارند، مانند موی سفید و ضخیم و جثه بزرگ‌تر. پس بهتر است ادعا کنند که توانسته‌اند چند صفت دیوگرگ را بازگردانند و راه را برای انقرض‌زدایی از صفات دیگر جانوران منقرض‌شده بازتر کنند.