گزارشی از تلاش مسکو در راستای راه‌اندازی کریدور ترانزیتی جدید و ایجاد رقیبی برای مسیر تجاری ایران با همکاری طالبان
شراکت روسی
خبرها حاکی از آن است که روسیه بنا دارد در کریدور ترانزیتی رقیب مسیرهای تجاری ایران سرمایه‌گذاری کند. اواخر پاییز امسال روسیه طالبان را از فهرست گروه‌های تروریستی خود خارج کرده است و حالا اخباری از ترانزیت گاز روسیه به افغانستان شنیده می‌شود.
محمدمهدی کریمی‌قهی، کارشناس حمل‌ونقل و ترانزیت: خبرها حاکی از آن است که روسیه بنا دارد در کریدور ترانزیتی رقیب مسیرهای تجاری ایران سرمایه‌گذاری کند. اواخر پاییز امسال روسیه طالبان را از فهرست گروه‌های تروریستی خود خارج کرده است و حالا اخباری از ترانزیت گاز روسیه به افغانستان شنیده می‌شود.
روسیه و مراودات تازه با طالبان
اواخر پاییز امسال پارلمان روسیه قانونی را تصویب کرد که به موجب آن ممنوعیت گروه‌هایی که مسکو آنها را به‌عنوان سازمان‌های تروریستی معرفی کرده است، تعلیق می‌کند. این می‌تواند زمینه‌سازی برای عادی‌سازی روابط با طالبان افغانستان باشد.
این تصمیم روسیه می‌تواند مقدمه ایجاد روابط گسترده با طالبان باشد. در همین زمینه ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، در ماه جولای گفت که این گروه اکنون متحدی در مبارزه با تروریسم است. رویترز با نوشتن این سطور گزارش داده است در همین حال «رمضان قدیروف» رهبر منطقه مسلمان‌نشین چچن روسیه، روز دوشنبه خواستار حذف گروه سوری «هیئت تحریرالشام» از فهرست گروه‌های تروریستی ممنوعه روسیه شد.
در همین حال، پارلمان روسیه قانونی را تصویب کرد که به دادگاه‌ها اجازه می‌دهد ممنوعیت‌های گروه‌هایی را که از سوی مسکو به‌عنوان سازمان‌های تروریستی معرفی شده‌اند، تعلیق کنند. قانون جدید که توسط مجلس دومای دولتی تصویب شد، راه را برای مسکو برای عادی‌سازی روابط با طالبان افغانستان و احتمالا با حاکمان جدید سوریه که به‌تازگی قدرت را بعد از سقوط حکومت بشار اسد به دست گرفته‌اند، هموار می‌کند.
طالبان در فوریه ۲۰۰۳ اولین دسته از گروه‌هایی بودند که به لیست ممنوعه روسیه اضافه شدند و هیئت تحریرالشام سوریه هم در سال ۲۰۲۰ به این فهرست روسیه اضافه شد. با این حال، حذف مورد انتظار طالبان از فهرست تروریستی روسیه به منزله به رسمیت شناختن رسمی دولت این کشور نخواهد بود.
به‌جز این، به‌تازگی رسانه‌های افغانستانی خبر داده‌اند که افغانستان و روسیه درباره تجارت گاز به توافقاتی دست پیدا کرده‌اند. خبرگزاری صدای افغان گزارش داده است که پس از توافق افغانستان و روسیه درخصوص انتقال گاز مایع این کشور به جنوب آسیا، عبدالسلام آخوندزاده جواد، سخنگوی وزارت صنعت و تجارت، گفته است که افغانستان در جست‌وجوی هم‌گرایی منطقه‌ای از طریق تجارت است و «خوشبختانه» این راهکار نتیجه خوبی داده است. سخنگوی وزارت صنعت و تجارت در ادامه سخنان خود اضافه کرد که افغانستان، امروز بیشتر و بهتر از هر زمان دیگر در تاریخ خود، نقطه وصل کشورهای منطقه شده است. او افزود: رهبری وزارت صنعت و تجارت در سفری که در سال 2022 به جمهوری فدراتیو روسیه داشت، مسئله انتقال گاز مایع روسیه به جنوب آسیا و بازارهای منطقه را با مقامات آن کشور مطرح کرد که مورد استقبال روس‌ها قرار گرفت. بر اساس گفته‌های سخنگوی وزارت صنعت و تجارت، در اوایل سال 2024 در حاشیه مجمع کازان و همچنین سفرهایی که مقامات روسی به افغانستان داشتند نیز این موضوع پیگیری شد. همچنین با کشورهای آسیای میانه، مانند ازبکستان، قزاقستان و ترکمنستان نیز گفت‌وگوها و توافقاتی برای ترانزیت کالاها صورت گرفت و آنها نیز آمادگی‌های لازم را جهت همکاری نشان دادند و اکنون زمینه‌ها برای یک توافق نهایی فراهم شده است. او تأکید کرده است که «ضمن استقرار امنیت سرتاسری در کشور، تأسیساتی که از نیروهای ناتو درخصوص انتقالات نفت و گاز در اختیار داریم، جایگاه افغانستان را در تطبیق این پروژه تقویت می‌کند و با عملی‌شدن این پروژه کلان منطقه‌ای، بخش‌های ترانسپورت، برق، هتل‌داری، امنیتی، خدماتی، اشتغال‌زایی و صنایع تولیدی فعال و توسعه یافته می‌شود و اقتصاد کشور نیز رشد خواهد کرد». این در حالی است که رستم خبیبولین، رئیس مرکز تجارت روسیه در افغانستان اعلام کرد که مقامات امارت اسلامی قصد دارند توافق‌نامه‌ای با روسیه برای انتقال ۵۰ میلیون تُن گاز مایع طبیعی از طریق افغانستان امضا کنند و مرحله آزمایشی ترانزیت گاز مایع از مسیر افغانستان با موفقیت انجام شده است. این تمام ماجرا نیست و به نظر می‌رسد که روسیه عزم خود را برای راه‌اندازی کریدور ترانزیتی رقیب ایران جزم کرده است.
رقیبی به نام ترانس‌افغان
یکی از جدیدترین کریدورهای واردشده به منطقه غرب آسیا و عرصه جنگ کریدوری، کریدور ترانس‌افغان است که از ازبکستان آغاز شده و تا بنادر گوادر و کراچی در پاکستان ادامه می‌یابد.
این طرح برای نخستین بار در سال ۲۰۱۰ توسط دولت ازبکستان مطرح شد و هدف آن اتصال کشورهای آسیای مرکزی به آب‌های گرم جنوب در سواحل پاکستان است. سرمایه‌گذار اصلی این کریدور ۵۷۳کیلومتری، راه‌آهن ازبکستان بوده و پیش‌بینی می‌شود که این پروژه تا سال ۲۰۲۷ به اتمام برسد.
کریدور ترانس‌افغان به‌عنوان یک مسیر ترانزیتی برای اتصال آسیای مرکزی به بنادر جنوبی در پاکستان و شبه‌قاره هند شناخته می‌شود. این کریدور از افغانستان عبور کرده و با هدف تسهیل تجارت و افزایش دسترسی به بازارهای جهانی طراحی شده است. بر اساس گزارش بانک جهانی، پیش‌بینی می‌شود که این کریدور بتواند حجم تجارت میان کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی را تا 30 درصد افزایش دهد. بر اساس آمار وزارت تجارت و صنایع افغانستان، حجم تجارت این کشور در سال ۲۰۲۲ حدود ۲.۵ میلیارد دلار بوده و انتظار می‌رود با توسعه کریدور ترانس‌افغان، این رقم تا سال ۲۰۲۵ به پنج میلیارد دلار برسد. گزارش‌ها نشان می‌دهند که این کریدور می‌تواند به افزایش تجارت افغانستان با کشورهای همسایه و همچنین کشورهای آسیای مرکزی کمک کند. علاوه بر این، بر اساس گزارش سال ۲۰۲۲ سازمان ملل متحد، پیش‌بینی شده است اگر کریدور ترانس‌افغان موفق به جذب سرمایه‌گذاری‌های لازم شود، می‌تواند تا ۵۰۰ هزار شغل جدید در افغانستان ایجاد کند.
چند وقت پیش، الکسی اورچوک، معاون نخست‌وزیر روسیه، از آمادگی کشورش برای انجام مطالعات امکان‌سنجی در مورد پروژه راه‌آهن ترانس‌فغان خبر داد. او گفت که به‌طور کلی این پروژه را به‌عنوان یک عنصر کلیدی برای بهبود ارتباطات در منطقه آسیای مرکزی و اوراسیا می‌داند و آن را جزئی از استراتژی کلان روسیه برای دسترسی به آب‌های گرم جنوب تلقی می‌کند. کارشناسان معتقدند اعلام رسمی مسکو مبنی بر درآوردن طالبان از لیست گروه‌های تروریستی و مذاکرات اخیر آنها برای ترانزیت گاز از طریق افغانستان، در پازل کریدور موازی مسیر ایران جانمایی شده است.
در کنار ناامنی و بی‌ثباتی سیاسی در افغانستان، مسائل مالی در اجرای این پروژه دخیل است. از طرفی، تنشهای مرزی افغانستان با همسایه جنوبی خود یعنی پاکستان، به اوج رسیده و در چند روز گذشته علیه یکدیگر اقدامات مسلحانه و بعضا تهدیدهای نظامی انجام داده‌اند. همچنین بر اساس گزارش بانک جهانی، تنها 30 درصد از جاده‌های افغانستان آسفالت شده‌اند که این موضوع می‌تواند بر کارایی کریدور ترانس‌افغان تأثیر منفی بگذارد. با توجه به تحولات منطقه‌ای و جهانی، کریدور ترانس‌افغان به‌عنوان مانع جدی برای کریدورهای عبوری از ایران محسوب نمی‌شود. باید در نظر داشت که کشورهایی مانند ازبکستان، سال‌ها صادرات پنبه خود را از طریق بنادر جنوبی ایران انجام می‌دادند، اما اکنون به دنبال اجرای کریدور ترانس‌افغان به‌عنوان جایگزینی برای مسیرهای عبوری از ایران هستند. اگر روند ترانزیتی و کریدوری کشور به همان شکل گذشته ادامه یابد، نمی‌توان انتظار تحول چشمگیری در اقتصاد کشور با استفاده از موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد و درآمد ارزی ناشی از ترانزیت را داشت. همچنین چسبندگی اقتصادی کشور با کشورهای همکار و ذی‌نفع در کریدورهای بین‌المللی کاهش خواهد یافت و به منزوی‌شدن ایران خواهد انجامید. بهبود فرایندهای مرزی ترانزیتی، تقویت دیپلماسی و رایزنی‌های تجاری با کشورهای ذی‌نفع مسیر عبوری از ایران و همچنین مشارکت بخش غیردولتی در صنعت حمل‌ونقل و ترانزیت، تنها راهکارهای سریع‌الاثر برای احیای مجدد مسیرهای ترانزیتی از خاک ایران و ایفای نقش مؤثر در زنجیره‌های ارزش منطقه‌ای و بین‌المللی به شمار می‌روند.
