ویکی‌پدیا رئیس ندارد

‌عرفان نجف‌آبادی: پرتاب روباه، یکی از بازی‌های پرطرفدار در قرن‌های 17 و 18 میلادی در بیشتر قسمت‌های اروپا بوده است. این نکته در هفته آخر سال ۲۰۲۴، روی صفحه اول ویکی‌پدیای فارسی در بخش «آیا می‌دانستید که...؟» نوشته شده بود و همان‌جا هم پیوندی به مدخل مربوط به این بازی غریب وجود داشت تا مخاطب کنجکاو بتواند بیشتر درباره آن بخواند.

نخستین ویرایش صفحه اول بخش فارسی ویکی‌پدیا مربوط به ۲۸ آذر ۱۳۸۲ است و کاربری به نام روزبه آن را ایجاد کرده است. این صفحه شامل سه خط متن فارسی است و در آن اشاره شده که به نظر می‌رسد سیستم ویرایش، مشکل جدی دارد و در انتها از کابران علاقه‌مند به همکاری داوطلبانه، دعوت به مشارکت شده است. روزبه پورنادر، مؤسس ویکی‌پدیای فارسی، امروز دیگر کمتر در این دانشنامه فعالیت می‌کند، اما ثمره کار مشارکت‌کنندگان داوطلب در این 21 سال، بیش از یک میلیون مقاله است که روزانه مورد رجوع گسترده فارسی‌زبانان سراسر دنیا قرار می‌گیرد.

ویکی‌پدیا بر پنج بنیان استوار است؛ اصل نخست تصریح می‌کند که با یک دانشنامه سروکار داریم که با تریبون سیاسی و منبر عقیدتی مرزبندی دارد و صحت گزاره‌ها باید در منابع معتبر تأیید شده باشد؛ به عبارت دیگر، تحقیق دست اول در ویکی‌پدیا ممنوع است. اصل دوم مربوط به لزوم رعایت دیدگاه بی‌طرف در مقالات است و اینکه باید در مقالات، به دیدگاه‌های گوناگون حول یک موضوع پرداخته شود و هیچ دیدگاهی به عنوان حقیقت محض یا بهترین دیدگاه معرفی نشود. اصل سوم که گاه باعث سوء‌برداشت کاربران تازه‌کار می‌شود، اشاره به «آزاد»بودن دانشنامه دارد.

در اینجا آزاد، اشاره به حق تکثیر محتوای نوشته‌شده در دانشنامه دارد و به عبارتی، هیچ‌کس مالک محتوای نوشته‌شده در ویکی‌پدیا نیست و دیگران می‌توانند از آن به‌رایگان استفاده کنند یا با رعایت اصول، ویرایشش کنند. آزادی در اینجا به معنای آنارشیسم نیست. اصل چهارم به تعریف چارچوب‌های اخلاقی ویرایشگران و قوانین حاکم بر تعاملات آنها می‌پردازد و در نهایت پنجمین اصل می‌گوید: «مقررات ویکی‌پدیا تغییرناپذیر نیستند».

مدیری که در خوابگاه زندگی می‌کند

ویکی‌پدیای فارسی در حال حاضر بیش از 30 مدیر دارد که آرش یکی از آنهاست. آرش امامی که دانشجوی مقطع دکتری در دانشگاه بهشتی است، می‌گوید از نوجوانی سرگرم ویرایش در ویکی‌پدیا شده و پس از چند سال تداوم فعالیت توانسته با جلب اعتماد کاربران، در ویکی‌پدیای فارسی دسترسی مدیریتی بگیرد. وقتی درباره حقوق و مزایای این جایگاه از او می‌پرسم، پاسخ می‌دهد که ذات فعالیت در این دانشنامه، داوطلبانه و عام‌المنفعه است. نه کسی بابت ویرایش یا افزودن محتوا به آن دستمزدی دریافت می‌کند و نه از خواننده و مخاطب حق اشتراک گرفته می‌شود؛ مدیر هم از این قاعده مستثنا نیست. او از روزهای اول فعالیتش می‌گوید:

سال 1385، زمانی بود که ما برای چت‌کردن از یاهومسنجر استفاده می‌کردیم و شبکه‌های اجتماعی به‌صورت امروزی هنوز پدیدار نشده بودند. اینترنت تازه به صورت دایل‌آپ داشت گسترش پیدا می‌کرد و معمولا نتایج جست‌وجوها به ویکی‌پدیا می‌رسید. آن زمان در گوگل دنبال مقاله‌ای درباره منطقه‌ای جغرافیایی می‌گشتم، اما نتوانستم نتیجه‌ای به زبان فارسی پیدا کنم؛

بعد به انگلیسی سرچ کردم دیدم در ویکی‌پدیای انگلیسی یک مدخل درباره‌اش وجود دارد. مقاله را به فارسی ترجمه کردم و مدخلی در ویکی‌پدیای فارسی برایش ساختم. با خودم گفتم من رفتم و گشتم و اذیت شدم تا از انگلیسی این را بخوانم، اما نفر بعدی که دنبال موضوع می‌گردد، باید به نتایج فارسی برسد و این مشقتی را که من کشیدم، نکشد. آرش می‌گوید روز بعد از ایجاد مقاله متوجه شده که کاربری دیگر مقاله را بهبود داده و او پس از این تجربه، تحت تأثیر روح همکاری جمعی این دانشنامه قرار می‌گیرد و به فعالیتش با انگیزه مضاعف ادامه می‌دهد؛ به‌طوری‌که تجربه‌اش را امروز با توصیف حسی شبیه به حضور در یک شبکه اجتماعی توصیف می‌کند.

اینجا اجماع کاربران، حرف آخر را می‌زند

ویکی‌پدیا را کاربرانش براساس بحث و اجماع اداره می‌کنند. سیاست‌ها و رهنمودهای این دانشنامه آزادی عمل و چارچوب تصمیمات جمعی را مشخص می‌کنند. کاربران بر این اساس توافق می‌کنند که کدام منبع معتبر و کدام‌یک نامعتبر است. به گزاره‌های منتشرشده در کدام رسانه می‌توان به عنوان فکت نگاه کرد و کدام رسانه فقط در حد نقل موضع دارای اعتبار است.

بررسی سرشناسی مدخل‌های تازه هم از بحث‌های جاری همیشگی در ویکی‌پدیاست. جمع‌بندی این بحث‌ها معمولا توسط مدیر انجام می‌شود و نقش مدیر نه ریاستی، بلکه در مقام تسهیلگر است. کاربران می‌توانند مدیر متخلف را طبق سازوکاری مشخص خلع کنند و گاهی هم ممکن است این اتفاق رأسا از سوی بنیاد «ویکی‌مدیا»، نهاد بالادستی ویکی‌پدیا اجرا شود، چنان‌که چندی پیش درباره کاربری باسابقه به‌نام مرد تنها، بدون اعلام دلایل مشخص اجرائی شد و به طرد کامل این مدیر از دانشنامه انجامید.

در ویکی‌پدیا سطوح دسترسی مختلف وجود دارد. کاربر ابتدا که وارد سامانه می‌شود حساب کاربری ندارد و ویرایش‌هایش با آی‌پی مشخص می‌شود. وقتی حساب کاربری ساخته شود و تعداد ویرایش‌ها و طول مدت عضویت بالاتر برود، وضعیت کاربر به‌طور خودکار در ابتدا به تأییدشده خودکار و پس از آن به تأییدشده پایدار تغییر می‌کند. طبق اجماع فعلی، شرط تأییدشدن پایدار این است که 30 روز از عمر حساب کاربری گذشته باشد و کاربر در این مدت حداقل 500 ویرایش انجام داده باشد.

به مرور و طبق عملکرد کاربر، دسترسی‌هایی چون گشت خودکار، گشت‌زن و واگردان به آنها اعطا می‌شود و معمولا جلب نظر یک مدیر برای دریافت آنها کافی است. این دسترسی‌ها در صورت تخلف به‌آسانی قابل بازستاندن است. گرفتن سه دسترسی دیگر با نام‌های ویکی‌بان، مدیر و دیوان‌سالار نیاز به رأی‌گیری و جلب اعتماد کاربران دارد. کاربران دارای این دسترسی در سطوح متفاوت می‌توانند مقالات را حذف کنند، ویرایش مقالات در معرض خرابکاری را به گروه‌های کاربری خاص محدود کنند یا دسترسی‌های خاصی را به کاربران اعطا کرده یا از آنها پس بگیرند. البته قدرت در ویکی‌پدیا همیشه زیر ذره‌بین کاربران است.

آرش امامی که در ویکی‌پدیای فارسی مدیر و دیوان‌سالار است، درباره فرایند رسیدگی به تخلفات در ویکی‌پدیای فارسی می‌گوید: مدیر قدرت فراقانونی ندارد و اگر تخلفی کند، هیئت نظارت شکایت را بررسی می‌کند و اگر تشخیص به واردبودن اتهام داد، می‌تواند حکم به تذکر یا عزل مدیر بدهد. این هیئت به‌وسیله انتخابات سالانه انتخاب می‌شود.

کاربر می‌تواند خود را برای حضور در این جایگاه نامزد کند و اگر بتواند اعتماد سایر اعضای جامعه را به‌ دست بیاورد، یک سال در این شورا عضو می‌شود. به این‌ شکل اداره ویکی‌پدیا در داخل همین جامعه کاربرانش می‌ماند. امامی می‌گوید: به عنوان کسی که الان سال هجدهم است که در ویکی‌پدیا هستم با قاطعیت می‌گویم که برای اداره ویکی‌پدیا هیچ ساخت و پاختی با فضای بیرون از آن، مثلا با کانون‌های قدرت وجود ندارد.

کربلایی اکبرخان، سرشناس نیست

یکی از دلایل متداول حذف مدخل‌ها موضوع سرشناسی است؛ این سرشناسی کمی با تعریفی که احتمالا در ذهن عموم مردم وجود دارد متفاوت است. در یک مکمل توضیحی کوتاه که بین ویکی‌پدین‌ها به «وپ: کربلایی» شهره است، معیار سنجش سرشناسی این‌طور ترسیم می‌شود: «اگر داشتن مقاله در ویکی‌پدیا، باعث اعتبار پیداکردن بیشترِ کربلایی اکبرخان مجاهد می‌شود، کربلایی مزبور سرشناسی ندارد!». در ادامه آمده: «به‌جای کربلایی، هر موضوع دیگری می‌خواهید بگذارید. یک وبگاه، یک شرکت، یک محصول، یک عقیده. اگر این موضوع برای بیشترشدن اعتبارش نیاز دارد که در ویکی‌پدیا برایش مقاله بسازید تا دیده شود، یعنی سرشناس نیست».

به عبارتی سرشناسی در ویکی‌پدیا لزوما به معنای شایستگی شخصی و کاری نیست و محک احراز آن، پوشش قابل توجه و عمیق در منابع معتبر «ثانویه» است. بر همین اساس است که به عنوان مثال، بسیاری از قاتلان زنجیره‌ای در ویکی‌پدیا سرشناس محسوب می‌شوند و می‌توانند صاحب مدخل باشند.

استادی که دانشجویانش را راهی ویکی‌پدیا کرد

شاید در ذهن بسیاری از مردم، ویکی‌پدیا و کار آکادمیک هیچ سنخیتی با هم نداشته باشند، اما هستند کسانی که نظری متفاوت دارند. علی شریفی‌زارچی، استادیار دانشکده مهندسی کامپیوتر دانشگاه صنعتی شریف، به «شرق» می‌گوید در رشته‌های فنی مهندسی یا حداقل در آن محیطی که من با آن در ارتباط بوده‌ام، سوگیری منفی نسبت به ویکی‌پدیا وجود ندارد و برعکس، خیلی هم ویکی‌پدیا مثبت ارزیابی می‌شود.

مطالعات مختلفی وجود دارد که مثلا در یکی از آنها تعدادی پیج رندوم از ویکی‌پدیا درباره یک‌سری از موضوعات را با آخرین نسخه دایره‌المعارف بریتانیکا مقایسه کرده‌اند و دیده‌اند که اطلاعات ویکی‌پدیا دقیق‌تر است، دلیلش هم این است که به‌روزتر است. درست است که چون هرکسی امکان ویرایش مقالات را دارد هیچ تضمینی نیست که همیشه مطلب درست باشد، اما به‌خصوص درمورد مقالات پربازدید چون صفحات تحت رصد جمع کثیری از افراد است، خطاها خیلی سریع اصلاح می‌شود.

زارچی می‌گوید اواسط دهه 80 شمسی در ابتدای دوران تدریس خود در دانشگاه صنعتی شریف، شاهد بودم که استادان از دانشجویان تحقیقات مختصری را برای ارا‌ئه به عنوان تکلیف درسی طلب می‌کردند و تمام اینها در پایان ترم و گرفتن نمره، دور ریخته می‌شدند.

آنجا به ذهنم خطور کرد که به جای اینکه این همه وقت، دور ریخته شود، کاری انجام شود که در آینده هم بماند؛ یعنی هم اثر یادگیری مثبتی برای دانشجو داشته باشد و هم به دیگران کمک کند. در آن زمان به دانشجویان گفتم که یک نمره اضافه‌تر در نظر می‌گیرم برای کسی که مثلا چهار تا مقاله ویکی‌پدیا را به فارسی ترجمه کند یا اینکه یک پیج فارسی خوب را از ابتدا بسازد.

بعدها هم این ایده به‌صورتی مدون درآمد، به شکلی که یکی از افراد تیم تدریس (همان افرادی که بقیه استادها به آنها می‌گویند تی اِی و من خیلی پرهیز دارم) در یک برهه‌ای از زمان ترم فراخوان می‌داد به دانشجوها و به هر دانشجو چند موضوع را پیشنهاد می‌داد و آرش پوردامغانی با دقت خاصی آن موضوعات را بررسی می‌کرد و پس از تأیید او، دانشجوها صفحات را اگر نبود ایجاد می‌کردند و اگر بود کاملش می‌کردند.

دست آخر او کنترل کیفی می‌کرد و اگر کار خیلی خوب انجام شده بود، نمره کامل و حتی بیش از نمره کامل را دانشجو می‌گرفت. این‌جوری دانشجوها هم درس را یاد می‌گرفتند و هم حاصل زحماتشان دور ریخته نمی‌شد و بعدا صدها یا هزاران نفر می‌توانستند از دستمایه زحمتشان استفاده کنند. برای هر ترم شاید صدها صفحه جدید به ویکی‌پدیای فارسی اضافه می‌شد ما این ایده را درباره چند درس‌ اجرا کردیم و حالا اگر ببینید، کمتر موضوعی را پیدا می‌کنید که جز‌ء مفاهیم اصلی آن حوزه باشد و درموردش صفحه ویکی‌پدیای خوب وجود نداشته باشد. آن موضوعات بعد از یکی، دو ترم که درس ارائه می‌شد، کاملا شخم زده می‌شد؛ یعنی بچه‌ها مثلا ترم اول صفحات موضوعات مهم‌تر را کامل می‌کردند و ترم بعد که همان درس ارائه می‌شد ناگزیر بودند بروند سراغ موضوعات فرعی. تا امروز هزاران صفحه ویکی‌پدیای فارسی در این درس‌هایی که من ارائه دادم ساخته شده است.

نگهبان‌های بیدار ویکی‌پدیا

وقتی صفحه اصلی ویکی‌پدیای فارسی را باز کنید، در ستون سمت راست چشمتان به پیوندی می‌خورد به نام «تغییرات اخیر». در این صفحه می‌توان به‌صورت زنده، تمام ویرایش‌های اخیر دانشنامه را مشاهده کرد. برخی از این ویرایش‌ها سازنده نیستند؛ این ویرایش‌ها گاهی با هدف امتحان‌کردن سیستم از سوی کاربران تازه‌وارد انجام می‌شود، گاهی با حسن نیت توسط افراد ناآگاه و بعضی وقت‌ها هم با هدف خرابکاری در مقالات. تعدادی از ویکی‌پدین‌ها زمان‌های آزاد خود را به بررسی تغییرات و مقابله با خرابکاری اختصاص می‌دهند و برخی از کاربران دارای مهارت، از توانمندی خود در برنامه‌نویسی برای ایجاد ربات‌های نگهبان استفاده می‌کنند.

دگران کاشتند و ما خوردیم/ ما بکاریم و دیگران بخورند

به باور شریفی‌زارچی، آزادسازی اطلاعات، مبنای اجرای پروژه‌های بزرگ‌تر انسان است؛ شما الان درمورد هوش مصنوعی به عنوان مثال چت جی‌پی‌تی یا مدل‌های مشابهش می‌شنوید و خب اینها اتفاقا یکی از مهم‌ترین منابعش همین ویکی‌پدیا یا سایر منابع آزاد دانش بشری مثل گیتهات یا استک اورفلو است که به‌صورت آزاد و عمومی هستند. خیلی از پیشرفت‌های بعدی بشر بر همین سنگ بناها استوار شده است.